خانواده در اسلام نهادی محبوب، مهم، حیاتی و برنامه‏ای عالی است که باید برمبنای مقررات و قوانین قرآنی، روایی و شرعی و سیره ی اهل بیت علیهم السلام تشکیل گردد. بر این اساس نخستین مایه‏های خانواده بصورت غریزه، محبّت، عاطفه و اشتیاق متقابل زوج به اراده‏ی حکیمانه حضرت باری تعالی در نهاد انسان قرار داده شده است.

همچنین ایجاد آرامش و مودت بر اثر ازدواج از نشانه‏های لطف خداوند می‏باشد. تشکیل خانواده و پرورش نسل سالم و صالح یکی از وظایف اساسی و مهم هر مسلمان است که در آموزه های دینی بدان اشاره گردیده است. بر این اساس نکاتی در ارتباط با خانواده سالم در آموزه های رضوی به شرح زیر ارائه می گردد:

اول: نقش خانواده در پرورش نسل سالم و صالح بر اساس آموزه های رضوی

پرورش نسل صالح و دستیابی به سازوکارهای تربیتی آن در حوزه خانواده از مهمترین دغدغه های شیعیان است که سعادت دنیا و آخرت آن ها را تحت تأثیر قرار می دهد. از این رو ایشان همواره به دنبال دستیابی به اصولی هستند که بتوانند بر مبنای آن شیوه های تربیت صحیح را یافته و در زندگی خویش پیاده نمایند. قبل از پرداختن به این موضوع ابتدا باید در ارتباط با نقش خانواده، به دو مرحله اشاره کرد که در تربیت نسل سالم و صالح، نقش اساسی بر عهده دارد؛

1:  نقش خانواده در تربیت نسل سالم و صالح پیش از تولد: نقش وراثت و انتقال خلق و خو‌های پدر و مادر به فرزندان بر کسی پوشیده نیست. وراثت با وجود اختیار فرزندان، زمینه و بستر مناسبی برای پذیرش و حرکت فرزندان به سوی مسیر خاص را فراهم می‌آورد. تأثیر وراثت، به معنای اختیار نداشتن انسان نیست؛ بلکه بیان روند طبیعی انتقال صفات از اصل به فرع است. در حقیقت، سعادت، شقاوت، کفر، ایمان و… در کودک، حالت تعلیقی دارد که چون در محیط مساعد قرار گیرد، به فعلیت می‌رسد. برخی از نمونه های این امر بر اساس آموزه های رضوی به شرح زیر است:

حسین بن بشار واسطى به امام هشتم(ع) نامه‏اى نوشت که یکى از بستگانم درخواست وصلت با من دارد؛ ولى بداخلاق است. حضرت در جواب فرمود: «اگر اخلاقش بد است، با او ازدواج نکن». (فلسفی، 1368: ج1، ص176)

در حدیثی دیگر حضرت رضا علیه السلام از پدرانش از امیرالمؤمنین(ع) روایت کرده است که پیامبر اعظم(ص) فرمود: زنان احمق و کم‌بین را براى شیردادن به کودکان خود اختیار نکنید؛ چرا که شیر زن ]در بچه[ اثر می‌گذارد. (عطاردی، 1406:ج 2، ص278)

2:  نقش خانواده در تربیت نسل سالم و صالح پس از تولد: در این مرحله نیز به کارگیری اصول تربیتی، نقشی اساسی را در تربیت فرزند ایفا می‌کند؛ اما عواملی نیز هستند که احادیث سفارش می‌کنند آن‌ها را در تربیت فرزند رعایت کنیم؛ یکی از این موارد، لقمه حلال است. خوردن و آشامیدن، شرط حیات انسان و امری است که امر و نهی نمی‌پذیرد؛ اما این‌که انسان چه چیزی را بخورد و چه چیزی را نخورد، مهم است. پدر و مادر باید بدانند که لقمه، حتی در دوران جنینی بر ایمان و اعتقاد کودک اثر دارد. نمونه این مسأله در حدیث شریف رضوی قابل استناد است. علاوه بر اینکه امام رضا علیه السلام به حلال بودن لقمه تأکید دارد، در سخنان گهربار حضرتش مواردی دیده می‌شود که برخی مواد غذایی را برای زنان باردار توصیه می‌فرماید. آن حضرت در این باره می‌فرماید:

به زنان آبستن خود کندر بخورانید که اگر در شکم، پسر دارند، هوشمند و دلیر گردد و اگر دختر باشد، خوش خلق و زیبا گردد و…. (کمره ای، 1351ش:ج10، ص217)

دوم: تحکیم خانواده بر مبنای آموزه های رضوی

بی شک در پرورش یک نسل سالم و صالح، خانواده از جایگاه والایی برخوردار است. و آن هم به این دلیل که اجتماع، وابسته به خانواده و تربیت خانواده است. از آن جا که اصلاح جامعه، به اصلاح فرد وابسته است، تا فرد، اصلاح نشود، جامعه هم اصلاح نمی‌شود و در این اصلاح، نقش خانواده و زن، اهمیت بسزایی دارد. به طور کلی، اجتماع، همان خصوصیاتی را به خود می‌گیرد که افراد آن دارند و وقتی محیط، سالم می‌شود که افراد آن جامعه، مردمانی پرهیزگار باشند و پیوسته در راه اصلاح قدم بردارند. این حرکت تربیتی و اخلاقی در جامعه، نشانگر وجود زنان و مادرانی است که مردانی باایمان و باتقوا را در خانواده و در دامان پر مهر خود پرورش می‌دهند. جملات زیر به تحکیم خانواده در نگاه رضوی اشاره می نماید:

زن و شوهر در روابط عاطفی با یک دیگر باید این بیان گُهربار امام رضا علیه السلام را در نظر گیرند که: « اگر مؤمنی خشمگین شود، عصبانیت، وی را از طریق حق بیرون نمی برد و اگر شادمانی یابد، این خرسندی، وی را دچار باطل نمی کند و چون به اقتداری می‌رسد، بیش از آنچه حق دارد، نمی گیرد. (فضل الله، 1380: ص236) »

    امام رضا علیه السلام در سیره عملی خویش در راستای تقویت عواطف و تکریم شخصیت حاضران در خانه و در جمع معاشران این گونه بود. ابراهیم بن عباس می‌گوید: «هرگز شخصیتی برتر از امام رضا علیه السلام ندیدم. هرگز پای خویش را مقابل همنشین خویش، دراز نمی کرد و پیش از او تکیه نمی داد. به خدمتگزاران دشنام نمی گفت، صدایش به خنده بلند نمی شد و همواره با غلامان و زیردستان خود، کنار سفره غذا می‌نشست. (اربلی، 1421.ق: ج2، ص247) »

 امام رضا (ع) فرمود: اگر در باره ازدواج و دامادی آیتی محکم و سنتی پیروی شده (از رسول خدا.ص) هم نبود، باز موضوع نیکی به خویشاوندان و مانوس شدن با بیگانه که خداوند در این امر قرار داده است ؛ انگیزه ای بود که خردمند صاحبدل به ازدواج رغبت کند و عاقل درست اندیش به آن بشتابد.  (مکارم الاخلاق . ص449)

سوم: جوانان، تشکیل خانواده و ازدواج در آموزه های رضوی

محکم‏ترین و برترین برنامه برای جلوگیری از گناه و صیانت جامعه و نجات دادن نسل جوان از سقوط در باتلاق منکرات، ابتذال و فحشاء، ازدواج می‏باشد. براین اساس در مرحله اوّل بر والدین، اقوام و نهادهای ذیربط واجب است که نسبت به ایجاد مقدمات این سنت الهی و حرکت پسندیده اقدام کنند و با دستان خویش با ساده‏ترین روش زمینه پیمانی پاک را فراهم آورند. در مرحله بعد بر پسران و دختران است که بنای زندگی و سعادتمندانه‏ای را به دور از تکلّفات و با اجتناب از شرایط سخت برپا نمایند. البته این موضوع با مقدماتی انجام می‏پذیرد.

بر اساس آموزه های رضوی در محیط خانواده، پدران و مادران باید فرهنگ صحیح ازدواج و همسرداری را به جوانان بیاموزند، تا شاهد تربیت نسلی سالم و صالح باشیم. در جامعه‌ای که سن ازدواج بالا می‌رود و جوانان تمایلی به ازدواج نشان نمی دهند، فساد اخلاقی روز به روز بیشتر می‌شود؛ به علاوه، شور و نشاط جوانی برای تربیت فرزند در سنین پایین تر، بیشتر است. پدر و مادری که به تفریحات ناسالم دوران جوانی عادت کرده‌اند، آیا می‌توانند نسل منتظری را تربیت نمایند؟. از امام رضا علیه السلام در این رابطه حدیثی ارائه می گردد:

مردى خدمت حضرت باقر علیه السلام آمد. امام به او فرمود: «آیا همسر دارى؟» گفت: «ندارم». فرمود: «من دوست ندارم شبى زن نداشته باشم؛ در صورتى که همه دنیا مال من باشد». سپس حضرت فرمود: پدرم مى‏فرمود: «دو رکعت نمازى که مرد متأهل می‌خواند بهتر از مجردی است که روزها را روزه داشته باشد و شب‌ها را به عبادت بگذراند». (عطاردی، 1406: ج2، ص256)

امام رضا(ع): با کسی که اخلاقش بد است وصلت نکنید. (وسائل الشیعه . ج5 . ص10)

حضرت امام رضا(ع) مسلمانان را از وصلت با شرابخواران نهی کرده‏اند: «و ایّاکَ انْ تُزَوَّجَ شارِبَ الَخَمْر فان زَوَّجْتهُ فکانما قَدّتْ الی الزّنا؛ اجتناب کن از این که دختر خود را به شرابخواری بدهی که اگر او را به چنین تبهکاری شوهر دهی گویا آن که آن پاکدامن را به زنا داده‏ای؟!»

چهارم: مادران، خودسازی و جایگاه اجتماعی آنان بر اساس آموزه های رضوی

مادر اولین الگوی اخلاقی برای فرزندان است. لذا برای تربیت نسلی سالم بر ما است که به تربیت اخلاقی مادران توجه کنیم. البته تربیت ایمانی و عبادی مادران هم در تربیت نسل اثر دارد؛ اما اخلاق مادر چون به صورت عملی به کودک نشان داده می‌شود، اثر بارزتری دارد. مادرانی که می‌خواهند در جامعه نسل نیکو و صالح تربیت نموده و در این راستا مثمر ثمر باشند ابتدا باید خودساخته و مزین به شاخصه‌های نیکو باشند. مسأله خودسازی برای همه مهم است؛ اما برای زنان از اهمیت بیشتری برخوردار است؛ زیرا نقش اصلی در تربیت نسل سالم را زنان ایفا می‌کنند. اهمیت نقش زنان در این باره به این دلیل است که آن ها علاوه بر خودسازی به دگرسازی نیز می‌پردازند که همان پرورش فرزندان و نسل منتظر باشد. بر این اساس در آموزه های رضوی داریم:

امام رضا علیه السلام با توجه به این مسؤولیت عظیم مادران، سفارش اکید داشت که با زنانی شایسته ازدواج کنند. آن حضرت می‌فرماید: ما أفاد عبد فائدة خیرا من زوجة صالحة إذا رآها سرّته و إذا غاب عنها حفظته فی نفسها و ماله؛ (عطاردی، 1406: ج2، ص256).

در کتاب شریف فقه الرضا، در بارة نخستین برخورد زن و مرد، خطاب به شوهر، چنین آمده است:  هنگامی که زن به خانه تو وارد شد، پیشانی اش را بگیر؛ او را به طرف قبله بنشان و بگو: «خداوندا! او را به امانت گرفته ام و با میثاق تو بر خود حلال کرده ام؛ پروردگارا! از او فرزند با برکت و سالم روزی ام کن و شیطان را در نطفه شریک مساز و سهمی برای او قرار مده». (امام رضا، 1406:ص 54)

امام رضا (ع) می فرماید: فرومایه کسی است که چیزی دارد که او را از خدا باز می دارد.

پنجم: به کار گیری اصول تربیتی بر اساس آموزه های رضوی

بر اساس آموزه های رضوی در بارة اصول تربیتی در خانواده باید اصول زیر را در نظر داشت:

1:  سلامت نفس در خانواده: کسانی که در مصدر و بستر تربیت قرار می‌گیرند، باید ابتدا به تربیت خود بپردازند. یک انسان تربیت شده، قادر خواهد بود درجایگاه مربی، نقش خود را به خوبی ایفا کند. در بیماری‌های ویروسی و واگیردار، معمولاً شخصی را که به بیماری مبتلا می‌باشد، از استفاده مشترک از وسایل، منع می‌کنند؛ زیرا انتقال میکروب، باعث بیمار شدن افرادی است که در آن محیط زندگی می‌کنند. در خانواده‌ای که پدری عصبانی، پرخاشگر، بدزبان یا مادری مضطرب، وسواسی و افسرده وجود دارد، مسلماً در روحیه فرزندان اثر منفی می‌گذارد.

2: توجه به تفاوت های فردی: از دیگر اصول، توجه به تفاوت‌های فردی است؛ یکی از اصولی که مربی باید در تربیت، به آن، توجه کند، اصل تفاوت‌های فردی است. در قرآن کریم، آیاتی وجود دارند که تفاوت‌ها و برتری بین افراد را تشریح می‌کند. تفاوت‌ها در خلقت و در عمل و در محیط‌های گوناگون وجود دارد، و شکی نیست که این تفاوت‌های بین افراد، ناشی از حکمت الهی است؛ زیرا همین تفاوت است که آنان و اجتماع را به سوی تکامل مستمر سوق می‌دهد؛ به طوری که اگر بشر مانند زنبور عسل، یکنواخت خلق شده بود، حسّ ترقی طلبی و بلندپروازی انسانی در نهاد او وجود نداشت. گاهی در بعضی از خانواده‌ها به مواردی برمی خوریم که بعضی از پدران و مادران به امید داشتن فرزندانی متدین، بدون اینکه ظرفیت روحی و توانایی فرزندشان را در نظر بگیرند، اعمالی را بر آن‌ها تحمیل می‌کنند و با این روش نادرست، حالت دلسردی و بدبینی به مسائل معنوی در فرزندان ایجاد می‌کنند و اشکالات گوناگون تربیتی را هم به بار می‌آورند. امام رضا علیه السلام می‌فرمایند:

« حدّث الناس بما یعرفون، و اترکهم ممّا لایعرفون؛ با مردم طبق فهم و دانش آن‌ها سخن بگو، و از آنچه درک نمی‌کنند دست بکش. » (عطاردی، 1406: ج2، ص456)

ششم: والدین، باور و ایمان و تربیتی هدفمند بر اساس آموزه های رضوی

آنچه در فرآیند تربیت نسل بر اساس آموزه های رضوی، اهمیت دارد این است که والدین باور داشته که در جامعه اسلامی باید برای فرزند به تربیتی هدفمند توجه کرد. حضرت زکریا پیامبر شریف خدا افق دیدش این نبود که فرزندی داشته باشد تا فلان رتبه مادی و دنیایی را به دست بیاورد؛ بلکه او به تربیتی هدفمند می‌اندیشید. حضرت زکریا می‌گوید: خدایا! به من فرزندی عطا کن که وارث علم یعقوب شود و عالمی دینی شود که بتواند علمش را به دیگران منتقل کند؛ نه اینکه صرفاً یک شهروند خوب و سالم باشد.

یکی از شاخصه‌های نسل سالم و صالح از نگاه امام رضا علیه السلام اندیشیدن به آینده است، این تفکر، تربیت را نیز هدفمند می‌سازد.

هفتم: نقش مردان در سالم سازی و تحکیم خانواده بر اساس آموزه های رضوی

بر اساس آموزه های رضوی مردان نیز در تحکیم بنیان خانواده نقش اساسی دارند. که آراستن خویشتن برای همسران(زنان)، برآوردن انتظارات به حق وی و فراهم کردن رفاه آنان از مهمترین موارد آن به شرح زیر ارائه می گردد:

1: آراستن خویشتن برای همسران(زنان): متاسفانه دیده می شود برخی از زنان و مردان مسلمان، عکس این سفارش عمل می کنند و لباس پاکیزه و ظاهر آراسته را فقط برای میهمانی‌ها و محیط بیرون از خانه قرار می دهند و بی رنگ و روترین لباس ها را در برابر همسر، به تن می‌کنند و بعد هم از همسر خود گله دارند که چرا آنگونه که باید به او توجه نمی کند.

 امام رضا علیه السلام این خطر را گوشزد کرده و به نقل از پدران بزرگوار خود می فرماید: « مِنَ الْعَفَافِ إِلَى الْفُجُورِ مَا أَخْرَجَهُنَّ إِلَّا قِلَّةُ تَهْیِئَةِ أَزْوَاجِهِنَّ؛ زنان بنى اسرائیل از عفت و پاکى دست برداشتند و این مسئله هیچ سببى نداشت جز آن که شوهران آنان، خود را نمى‏آراستند.»

2: برآوردن انتظارات به حق زن و ایجاد احساس رضایت در وی: این احساس رضایت است که زندگی را حتی با کم هم در کام انسان شیرین و لذت بخش می گرداند و اگر این احساس رضایت نباشد اگر انسان ثروتمندترین فرد کره زمین هم باشد باز در رنج نداشته ها افسرده و دل نگران خواهد بود. از این رو امام رضا علیه السلام درادامه حدیث بالا فرمودند:

« وَ قَالَ إِنَّهَا تَشْتَهِی مِنْکَ مِثْلَ الَّذِی تَشْتَهِی مِنْهَا؛ زن هم از مرد همان انتظارى را دارد که مرد از او دارد.»

گروهی به محضر حضرت امام رضا(ع) آمدند و عرض کردند: ای پسر رسول خدا(ص) مردی زنی جوان دارد و چون مصیبتی متوجه‏اش گردیده، مدت چند ماه و بلکه یک سال است که ارتباط با همسر خویش را ترک کرده است البته این کار به دلیل اذیت، آزار و انتقام نبوده بلکه به علت اندوه و افسردگی خاطر از این معاشرت اجتناب کرده است. آیا با این عمل عصیان و ترک گناهی مرتکب شده است. امام فرمودند: بلی، ترک این ارتباط بیش از چهار ماه گناه دارد.

3: فراهم کردن رفاه خانواده: بر اساس آموزهای رضوی مرد خانه و یا کسی که مسئولیت درآمد و خرید بر عهده اوست تا جایی که اسراف و تبذیر نباشد و در جامعه اسلامی فاصله طبقاتی فاحش ایجاد نکند باید در جهت رفاه و آسایش خانواده خود بکوشد؛ نه سخت بگیرد و نه بی حساب و بی توجه به نیازمندان جامعه، هر روز بیشتر از دیروز تلاش کند که خانواده اش مرفه تر شوند:

    امام رضا علیه السلام در روایتى به پیروان خود توصیه می کند براى ایجاد گشایش در زندگى و رفاه اهل خانه بکوشند: « صَاحِبُ النِّعْمَةِ یَجِبُ عَلَیْهِ التَّوْسِعَةُ عَنْ عِیَالِه‏ ؛ افرادى که از نعمتى برخوردارند باید برای اهل خانواده خود اسباب رفاه و آسایش را فراهم سازند.»

    « یَنْبَغِی لِلرَّجُلِ أَنْ یُوَسِّعَ عَلَى عِیَالِهِ لِئَلَّا یَتَمَنَّوْا مَوْتَهُ؛  شایسته است مرد بر اهل خانه (از لحاظ مخارج زندگى) سخت‏گیرى نکند تا این که آنان مرگ او را از خداوند درخواست کنند.»

سخن پایانی

خانواده هسته ی نخستین تشکیل ساختمان جامعه به شمار می‏رود و عواملی چون عشق و محبت و عاطفه را در وجود انسان‏ها ریشه دار می‏نماید. با رعایت موازین ارزشی اسلامی زندگی خانوادگی شکوفا می‏گردد و آیین اسلام حقوقی برای اعضای آن بوجود می‏آورد که با مراعات و اجرای آن، صفا و صمیمیت چون چشمه‏ای جوشان در خانواده جاری می‏گردد. برای ایجاد مناسبات اخلاقی و روابط سالم بین اعضای خانواده حضرت امام رضا(ع) یک اصل کلّی، جالب و دارای پیامی روان شناختی را مطرح می‏فرمایند که به عنوان حسن ختام در این مجال بدان اشاره می گردد:

«اجْعلْ مُعاشرَ تَکَ مَعَ الصغیرو الکبیر؛ یعنی برخورد خود را با افراد کوچک و بزرگ زیبا و نیکو گردان»

نویسنده: مهدی یاراحمدی خراسانی

مطالب مرتبط:

می خواهم خانواده سالمی داشته باشم

آسیب شناسی خانواده

اصول مدیریت درمدیریت خانواده

مهارت در مدیریت بر خود به ویژه بر خشم و پرخاشگری

مهارت مدیریت خانواده در تربیت فرزندان

1392/9/16

ارسال نظر :نام : اي ميل : سایت : نظر شما : کد امنیتی