نت هفدهم:بنده موسیقی نشوید !
یکی از بحثهای اساسی درباره موسیقی، تناسب بین محتوا و قالب موسیقی است
در ضمن همین مطلب که به آن اشاره هم شد، درباره دعا بود که وقتی انسان با تمام وجودش به فقر ذاتیاش مقابل حضرت پروردگار پی میبرد و با حالت احتیاج و نیاز رو به درگاه حق میآورد، خب دعای انسان با موسیقی همراه است؛ یعنی اصلا موسیقی را با خود دارد.
یا همینطور درباره قرآن خواندن که صوت خوش قرآن سفارش هم شده است. در حدیثهای زیادی دیدهام – بهویژه حدیثی که فکر میکنم از امام سجاد(ع) باشد- نقل شده حضرت رسول(ص) صدایشان را سر نماز به قدر طاقت مأموم بلند میکردند، صوت خوش را بهقدر طاقت مأموم از خودشان بروز میدادند. اینطور نبوده با آهنگی که برای خودشان نماز میخوانند، برای مردم هم بخوانند. چون میگفتند و نقل شده از امام سجاد(ع). میگفتند اگر میخواستند با آن بیان بخوانند، همه از شدت لذت، غش میکردند. نقل شده ایشان صدای خوش حضرت داوود(ع) را داشتند. درباره اینها چه میشود گفت؟ این یکی از بحثهای اساسی درباره موسیقی است. یعنی تناسبی که بین محتوا و قالب موسیقی موجود است و اگر این نسبت یا ارتباط قطع شود، آن وقت است که ما موسیقی را بهطور کلی طرد میکنیم و حرام میدانیم.
ولی تا وقتی این محتوا را دارد و ارتباط ظاهر و قالب آن با محتوا حفظ شده است، سفارش هم شده در حدیثها درباره اینکه مثلا انسان قرآن را با صوت خوش بخواند یا نمازش را با صوت خوش بخواند. دلیلش این است که وقتی در آن دعا انسان با تمام وجودش مشغول دعاست، محتوای دعا ریشهای صوتی است که انسان به بیان و لحن خود میدهد. موسیقی که در دعا از انسان صادر میشود، متناسب با محتوای دعاست که به نیاز و فقر ذاتی انسان برابر خداوند مربوط است. مثل دیگر؛ الان صحبت سر این بود که از نظر فنی دعای آدمی که با کمال نیاز دعا میکند، جزو یکی از دستگاههای موسیقی ایرانی است. ولی چهطور است که حرام نیست؟ در حالیکه شجریان مثلا حرام است. هیچ شکی هم در آن نیست. بحث فقهی نمیکنیم، ولی شکی نداریم که شجریان را نمیشود گوش داد. چون این حضراتی که اینقدر لیبرال هم هستند، شجریان را در تلویزیون پخش نمیکنند، رادیو را نمیدانم. ولی در تلویزیون پخش نمیکنند؛ یعنی قشنگ معلوم است که اینقدر آش شور است که خود اینها هم فهمیدهاند. منتها چهطور اینقدر شور است؟ در حالیکه همان دستگاهها را ممکن است ایشان هم بخواند. وقتی انسان در قرآن صوت خوش دارد، حتما از نظر فنی در یکی از دستگاههای موسیقی فارسی است. چهطور این کار حرام نیست، اما وقتی این موسیقی ارتباطش را با محتوای معنوی قطع میکند، حرام میشود. چرا؟
اگر دیدید موسیقی بر محتوا غلبه دارد، گوش نکنید، برای اینکه باعث گناه میشود
حتی در ظاهرش هم مشخص است. یعنی وقتی ظاهر، ارتباط خودش را با آن محتوای الهی، روحانی و معنوی قطع میکند، هرچند از نظر فنی در همان دستگاههای موسیقی است، منتها با این حال دیگر قابل گوش دادن نیست و حرام است، یعنی گناه دارد. اصلا مساله اساسی در موسیقی همینجاست. اگر این مساله ادراک نشود، نمیشود فهمید چرا برخورد اسلام با موسیقی اینطور است. بله، از نظر فنی مثل این است که ما 32 حرف در فارسی داریم. کلامی که انسان میگوید، از این 32 حرف خارج نیست. حتی شعر از نظر عروضی در وزنهای خاصی است. فعولن، فعولن، فعولن فعول. چنین گفت رستم به اسفندیار فعولن فعولن فعول بر این وزن است و هرکس بخواهد شعر بگوید بههر ترتیب از این وزنهای عروضی خارج نیست. اما آیا هر شعری قابل گوش دادن است؟ نیست. هر شعری هم خوب نیست. نمیشود گفت شعرهایی را که در وزن «فعولن فعولن فعولن فعول» است، کسی گوش نکند، ولی اگر در وزنهای عروضی دیگری آمد، گوش کند. اینطور نیست. درباره موسیقی هم همینطور است. دستگاههای موسیقی ایرانی از نظر فنی شبیه همین وزنهای عروضی شعرند. اصل محتواست که در این دستگاه ظاهر میشود؛ محتوایی که در این قالب ریخته میشود.
وزنهای عروضی یا دستگاههای موسیقی فارسی مثل ظرفهایی هستند که آن محتوا را در بر میگیرند. البته ارتباط خیلی غنیتر و حقیقی بین این ظرف و آن محتوا موجود است. ولی از نظر ظرف بودن آن، وزنهای عروضی همچنان که ظرف است برای شعر، دستگاههای موسیقی فارسی هم ظرف هستند، برای محتوایشان. اینطور هم نیست که هر موسیقی و آهنگی بهدلیل اینکه محتوایش قرآن است، خالی از اشکال باشد. من خیلی از اقسام قرائتهای قرآن را که الان هست، گوش نمیکنم، چون موسیقی بر محتوایش غالب است و صورت موسیقی دارد، نه صورت قرآن. خیلی از چیزهایی که الان وجود دارند، اصلا قابل گوش دادن نیستند و بهتر است -یعنی پیشنهاد میکنم- گوش ندهید.
حکم شرعی نمیدهم، پیشنهاد میکنم گوش نکنید. چون در آنها موسیقی اصل است، نه قرآن. این یک حساب خیلی ساده است و حساب فقهی هم نمیخواهد. اگر دیدید موسیقی بر محتوا غلبه دارد، گوش نکنید، برای اینکه باعث گناه میشود. این سلیقه شخصی نیست. وقتی در قرائت قرآن هم موسیقی بر محتوا غلبه کند، گوش کردنش گناه دارد. فرض کنید در همین «اذا الشمس کورت» شیخ عنتر بدوی، به نظر ما قرآن اصالت دارد یا موسیقی؟ موسیقی غلبه دارد. خیلی از سورههایی که همین آقای عبدالباسط میخواند، کاملا مشخص است و شکی ندارم که تمرین کرده هریک از اینها را با چه لحن و موسیقی بخواند و ترکیب موسیقیاش نسبت به معنایش اصل است.
در بیشتر چیزهایی که شنیدهام، دیدهام که اصلا معنای قرآن و محتوای آن مورد نظر نیست؛ فقط موسیقی قرآن است که مورد نظر است. شخصا قرآنهایی را که بچههای شیعه با همین صوت معمولی میخوانند، ترجیح میدهم. آقایی هست به اسم قادری که قبل از انقلاب هم میخوانده، قرائت قرآنش را خیلی دوست دارم. چون لحن آن با معنایش متناسب است. وقتی میشنوید، معنایی که درباره قیامت میگوید، در دلتان ظاهر میشود. نه اینکه وقتی تمام شد، بتوانید آهنگ آن را با سوت بزنید. این خیلی فرق دارد. آن دیگر قرائت قرآن نیست، موسیقی است و میشود با سوت هم زد. قرائت قرآن آن است که وقتی درباره قیامت میگوید، تن آدم بلرزد.
منظورم از ارتباط محتوا با قالب اینجاست. البته این حد خیلی ظریف است و اصلا قابل تشخیص نیست. حدش آنقدر ظریف است که اگر میگفتند محدوده طول و حرام بودن موسیقی این است که موسیقیهایی که مثلا در دستگاه ابوعطا خوانده شدهاند، بهطور کلی حرام هستند و آنهایی که در دستگاههای دیگر خوانده شدهاند، حلال. اگر محدودهاش این بود، خیلی راحت میشد، کاری نداشت و جمهوری اسلامی هم میتوانست بهراحتی در رادیو و تلویزیون به این مساله عمل کند. دلیل اصلی اینکه نمیتواند عمل کند، این است که حد آن مشخص نیست. حد این مساله به مطابقت محتوا و قالب باز میگردد. حالا که حد این است، اصل در درک موسیقی هم همین است.
موسیقی که الان موجود است، اصلا بوی دود تریاک میدهند و بوی گند مشروب و عرق کشمش از آن بلند است
این که گفتم هنر، مستقیما تجلی روح انسان است، منظورم این بود و میخواستم این استفاده را کنم که نهجالبلاغه حضرت علی(ع) هم در همین 28 حرف عربی است. از این 28 حرف خارج نیست. از کلمههای عربی هم خارج نیست. ایشان کلمههای جدیدی برای بیان مقاصدشان نیاورده، بلکه از همان کلمهها استفادههای جدیدی کردهاند؛ در همان 28 حرف و همان قالبها. حتی در همان وزنهای عروضی هم شعرهایی به ایشان نسبت دادهاند. همان وزنهای عروضی که عربها بهطور معمول شعر میگویند. اما این کجا و آن کجا؟ دلیلش چیست؟ دلیلش آن روحی است که پشت این معانی است. آن روحی که ریشه تجلی این کلمههاست. در موسیقی هم همینطور است. در موسیقی این چیزی که الان موجود است، جلسههای شبنشینی است که همه در فعل حرام صرف میشوند.
اینها اصلا بوی دود تریاک میدهند و بوی گند مشروب و عرق کشمش از آن بلند است. این نیهایی را که کسایی بهصورت تکنوازی زده گوش کنید و ببینید چه اندوهی در آن موجود است؛ چه اندوه یأسآمیزی! اندوهی داریم که اندوه خوشی است؛ اندوهی که آدم دلش میخواهد تمام دلش از آن پر باشد. آن اندوه و غمی که حافظ در شعرهایش به آن اشاره میکند، یا آن غمی که در روضه دنبالش میرویم، یکی است. ولی یک اندوه هم داریم که ریشهاش در یأس و قنوط است. آن اندوه اصلا قابل تحمل نیست، تخدیر نفس بشر است. موسیقی کسایی را گوش کنید، چنین حالتی به انسان دست میدهد؛ چون ریشهاش در دود تریاک است. آن تخدیر در موسیقی ظاهر میشود و جلو آن را هم نمیشود گرفت. همانطور که روح هنرمند در اثر هنریاش ظاهر میشود. اصلا هم نمیشود مانعی در برابر قرار داد و کلک هم نمیشود زد؛ در موسیقی که بههیچ وجه. در موسیقی این ارتباط نسبت به زمینههای هنری دیگر مستقیمتر و خیلی نزدیکتر است.
برای اینکه تاثیرهای موسیقی هم از راه اعصاب دریافت میشود. از آنطرف هم عواملی که موسیقی برای بیان از آنها استفاده میکند، عوامل مجردند؛ مجرد از معناهای کلامی و ادبی؛ معناهایی که عقل انسان بر آنها نظارت دارد. فرض کنید این کاری را که میگویم شما بهوسیله عقلتان ناظر بر آن هستید؛ وقتی تصدیق کردید، میپذیرید. بعد هم تاثراتش را میگیرید. اما عواملی که موسیقی از آنها استفاده میکند، فقط تناسبهای مجرد بین صوتهاست. این تناسبهای مجرد، اصلا از راه عقل ادراک نمیشوند. نتهای مختلف را بزنید. اصلا انسان اینها را بهوسیله عقل نمیفهمد. ولی وقتی من میگویم «آب» شما میفهمید، ولی اگر بگویم «دامدامدام» نمیفهمید. تکرار این نتها با عقل، ادراک نمیشود و عقل، نظارتی بر آنها ندارد. بیان این، از راه تناسبهای مجرد ریاضی است که در عالم بین صوتها هست.
تا کسی بندهوار با موسیقی برخورد نکند، تاثیری روی انسان نمیگذارد
این تناسبهایی که برای بشر خوشآیند بوده یا بدآیند، در طول سالها از همان اول انتخاب شده است که بشر به کره ارض هبوط کرده. از همان اول، این تناسبهای مختلف را از طبیعت انتخاب کرده و برگزیده و تا امروز حفظ کرده. تناسبهای ریاضی هم بین اینها موجود است که فقط تجرد ریاضی دارند. چون بیانشان بهوسیله تناسبهای مجرد است و عقل، نظارتی بر آنها ندارد و از راه عقل هم ادراک نمیشوند و تاثراتشان هم فقط از راه اعصاب است که دریافت میشود، نه از راه عقل. به این دلیل است که تمدن غرب از آنها بهعنوان عامل اصلی در تبلیغات استفاده میکند. مساله مهم دیگری هم که بهعنوان جمعبندی عرض میکنم، اینکه تا کسی بندهوار با موسیقی برخورد نکند، تاثیری روی انسان نمیگذارد. برای اینکه آدم راحت میتواند قطع کند و گوش ندهد. وقتی بندهوار نشستید و تاثیر آن را پذیرفتید، آنوقت موثر است؛ از غیر طریق عقل و از طریق تاثیرها روی انسان موثر است. منظورم این بود کسانی که موسیقی گوش میکنند، اولا موسیقی اعتیادآور است، خیلی شدید و اعتیادش از هر چیز دیگر هم شدیدتر است و حالت تخدیری آن خیلی عمیقتر از هر چیزی است؛ مثل تریاک، مشروب و... حالت تخدیری آن همچنان زیاد است که اصلا قابل ترک نیست.
مصاحبهای از حضرت امام(ره) هست اوایلی که تشریف آورده بودند، یا وقتی اروپا و فرانسه بودند، فرموده بودند اصلا مغزی که به گوش دادن موسیقی عادت کرد، دیگر قابل استفاده نیست. وقتی بشر به موسیقی عادت میکند، دیگر قابل اعتماد نیست. اعتیادش خیلی شدیدتر است و فقط باید خودش را به موسیقی بسپرد؛ موسیقی چنین طلبی از انسان دارد. طلب بندگی و معبودیت میکند چون باید خودش را بسپرد، اعصابش را در اختیار آن بگذارد تا آن تاثر در او ایجاد شود. بنابراین از اول انتخاب کرده و بندهوار تاثیر موسیقی را پذیرفته است.
پایان
منبع : ماهنامه داستان
نویسنده : سید مرتضی آوینی
1392/8/11