استرس و تأثیر آن بر بارداری
عوامل تنش‌زای بیرونی منجر به ظهور استرس در افراد می‌شود. میزان استرس در افراد با شرایط، سن و جنسیت متغیر است تا جایی که تمامی افرادی که شرایط اقتصادی، اجتماعی و خانوادگی مشابهی داشته و عوامل تنش‌زای یکسانی را متحمل می‌شوند، لزوماً یکسان پاسخ نمی‌دهند.
بسته به تجربیات گذشته فرد، آرامش درونی و نوع روش مقابله‌ای که فرد برمی‌گزیند استرس می‌تواند با درجه‌بندی متفاوت در افراد تظاهر پیدا کند. تظاهراتی که به صورت اضطراب، بی‌قطعی و تشنج در محیط‌های کار، عدم تمرکز و فراموشی، واکنش‌های روان‌تنی (نظیر سردرد) قابل مشاهده است. استرس در دوران بارداری عوارض جبران‌ناپذیری را بر جا می‌گذارد. شایع‌ترین و مهم‌ترین استرس‌های گزارش شده توسط زنان باردار در موارد زیر عنوان می‌شود: - اضطراب و نگرانی در مورد سلامت جنین، مرگ یکی از نزدیکان، مشاجره و مشکل ارتباطی با همسر و خانواده‌اش، کاهش ناگهانی و قابل ملاحظه در درآمد خانواده، مسائل و مشکلات مربوط به شغل همسر.
مطالعات و بررسی‌های متعددی روی زنان باردار از نژادهای مختلف و در محیط‌های فرهنگی، اقتصادی و اجتماعی متفاوت نشان‌دهنده این فرضیه است که «سطح بالای استرس‌های روانی- اجتماعی در طول دوران بارداری خطر زایمان زودرس و در نتیجه تولد نوزاد با وزن کمتر از میزان طبیعی را افزایش می‌دهد.»
«مطالعات نشان می‌دهد میزان خطر زایمان زودرس در مادران تحت استرس 5/1 تا 2 برابر بوده است. از آنجایی که وزن پایین نوزاد یک عامل خطر مهم در مرگ و میر و عوارض دوران نوزادی است و از طرفی مرگ و میر نوزادی شاخص مهم در ارزیابی وضعیت بهداشتی هر کشوری است، لذا تعیین عواملی که می‌تواند روی شاخص فوق تأثیرگذار باشد از اهمیت خاصی در سیستم بهداشتی برخوردار است. در نهایت می‌توان گفت زایمان زودرس علت اصلی ناتوانی و مرگ و میر در دوره نوزادی است.»
در مطالعه‌ای که روی 2 هزار و 828 مادر انجام گرفته معلوم شده احساس ناراحتی در مورد باردار شدن (ناشاد بودن از بارداری) و انکار حاملگی در طول بارداری توسط مادر (با جملاتی نظیر: مطمئن نبودم که بارداری را می‌خواهم، نمی‌خواستم مردم بدانند که من باردار هستم، نمی‌دانستم که حامله شدم، نمی‌خواستم به باردار بودنم فکر کنم) روی وزن هنگام تولد نوزاد اثر منفی دارد. در واقع مادرانی که نوزادان آنها وزن بسیار پایین داشتند (کمتر از 1500 گرم) بیشتر نارضایتی و ناراحتی از بارداری‌شان را داشته‌اند.
استرس و مکانیسم‌های هورمونی: حاملگی با تغییرات عمده‌ای در عملکرد غددی- عصبی همراه است. این تغییرات شامل تغییراتی در سطح هورمون‌ها به ویژه هورمون‌های مرتبط با استرس (محور هیپوتالاموس- هیپوفیز- آدرنال) و تغییر در مکانیسم‌های کنترل ترشح هورمون است که از جهت فراهم کردن محیط مناسب برای رشد و تکامل جنین اهمیت حیاتی دارد. در هفته 9-7 بارداری توسط رحم، جنین و جفت هورمون‌ها، نوروپپتیدها، سیتوکین‌ها و فاکتور رشد تولید و ترشح می‌شود و از نظر عملکرد شبیه سیستم هیپوتالاموس- هیپوفیز- آدرنال است. در دوران بارداری سطح هورمون خاصی به نام هورمون CRH یا هورمون آزادکننده کورتیکوتروفین (Corticotrophin Releasing Hormone) که بنیه آن جفت است در خون مادر بالا می‌رود اما محور هیپوفیز- آدرنال را فعال نمی‌کند. CRH آزاد نقش اساسی در جریان تعادل از محیط پروژسترونی (محیط هورمونی غالب دوران بارداری) به محیط استروژنی (محیط هورمونی غالب حوالی زایمان) دارد. شواهد زیادی از نقش مرکزی CRH جفتی در ایجاد و هماهنگی رویدادهای هورمونی قبل از زایمان دارد.
از کارایی‌های مهم این هورمون نقش آن در زایمان زودرس و تأخیر رشد داخل رحمی جنین است. شواهد روزافزونی از مطالعات بالینی مطرح میکنند زنانی که زایمان زودرس دارند در آنها میزان CRH به طور مشخص بیشتر از سایر زنانی است که استرس نداشته و در همان سن بارداری به سر می‌برند. سطوح بالای CRH معمولاً در چند هفته زایمان را تسریع می‌کند و از آنجا که CRH جفتی به استرس حساس است به نظر می‌رسد واسطه اعمال اثرات استرس مادر بر زایمان زودرس و رشد جنین است.
استرس‌های روانی- اجتماعی باعث افزایش سطح هورمون‌هایی نظیر کورتیزول و ACTH می‌شود و آنها هم به نوبه خود ترشح CRH را باعث می‌شوند. بنابراین بسته به میزان تداوم استرس نتیجه افزایش تولید CRH و زایمان زودرس و یا تأخیر رشد داخل رحمی جنین می‌شود.
اگرچه استرس‌های روانی- اجتماعی از عوامل خطر زایمان زودرس است ولی تمامی مادرانی که زایمان زودرس دارند وجود استرس در دوران بارداری را گزارش نمی‌کنند و این موجب طرح موضوع «میزان آسیب‌پذیری افراد نسبت به استرس و عوامل مؤثر در این آسیب‌پذیری» می‌شود.
عوامل مؤثر در آسیب‌پذیری به بخش‌های زیر تقسیم می‌شود:
نوع و چگونگی استرس: معمولاً استرس‌ها به دو گروه استرس‌های حاد (نظیر از دست دادن همسر، تغییر شکل، تغییر محل زندگی، بلایای طبیعی) و استرس‌های مزمن (مشکلات ارتباطی با همسر و خانواده، بیکاری همسر، شرایط نامناسب محیط زندگی از نظر رفاه، بهداشت و امنیت، کمبود مزمن منابع ضروری برای زندگی) تقسیم می‌شوند. علاوه بر این نوع دیگری از استرس‌ها که در دوران بارداری اهمیت دارد ترس‌ها و اضطراب‌های مرتبط با مادر شدن، تجربه زایمان، سلامت جنین و خود مادر است که در کشورهای توسعه نیافته و یا کمتر توسعه یافته زنان باردار به اثرات استرس‌های مزمن آسیب‌پذیری بیشتری دارند.
زمانی که زن باردار تحت استرس قرار می‌گیرد (اوایل یا اواخر بارداری): ماه‌های اول بارداری (سه ماهه اول) آسیب‌پذیری نسبت به استرس بیشتر است. زنان بارداری که در اوایل بارداری زلزله را تجربه میکنند نسبت به زنانی که در ماه‌های آخر بارداری هستند و در شرایط یکسانی قرار دارند عوارض بیشتری را نشان می‌دهند.
همزمانی استرس با سایر عوامل خطر: وجود همزمان سایر عوامل خطر نظیر عفونت، کمبود ریزمغذی‌ها در مادر و ... موجب تشدید اثرات منفی استرس روی مادر و جنین می‌شود.
دریافت و احساس زن باردار از استرس تجربه شده: افراد تفاوت‌های بارزی از نظر چگونگی درک استرس و ارزیابی شدت آن دارند (برای استرس مشابه و در شرایط یکسان). بنابراین در ارزیابی اثرات استرس در دوران بارداری بررسی شدت استرس از نظر زن باردار اهمیت دارد.
استرس و اثرات آن روی رشد و تکامل روانی- حرکتی کودکان
استرس‌های دوران بارداری علاوه بر ایجاد عوارض در دوران بارداری و زایمان روی فرآیند رشد و تکامل ذهنی- روانی اثر سوء دارد و موجب اختلالات رفتاری در دوران کودکی می‌شود. قرارگیری در معرض استرس به ویژه در اوایل بارداری، بر رشد و تکامل مغز جنین اثر نامطلوبی گذاشته و موجب ضعف در توانایی‌های زبانی (کلامی) و هوش عمومی می‌شود. بعضی از مطالعات این اثرات را درازمدت و ماندگار توصیف کردند ولی بررسی‌های بیشتری برای اثبات این موضوع لازم است. از طرف دیگر استرس در بارداری و مصرف سیگار هر کدام به طور مستقل با ایجاد علائم اختلال «کم‌توجهی- بیش‌فعالی» به ویژه در پسران همراه است. همچنین سطح بالای اضطراب مادر در بارداری خطر بیماری «سرشت دشوار» را در شیرخوار افزایش می‌دهد. در واقع کودکانی که سرشت دشوار دارند معمولاً الگوی خواب و تغذیه آشفته‌ای دارند و نیازمند توجه و مراقبت بیشتر هستند.
استرس کار و تأثیر آن بر بارداری
تاکنون مطالعاتی که اثرات کار روی سرانجام بارداری را بررسی کرده‌اند نتایج متناقضی را نشان داده است. فعالیت فیزیکی سنگین، ایستادن و راه رفتن برای بیش از 5 ساعت، احتمال زایمان زودرس را افزایش می‌دهد. ایستادن و قدم زدن در زمان‌های طولانی موجب تحت فشار قرار گرفتن عروق لگنی می‌شود و به نوبه خود باعث کاهش خونرسانی به قلب، کاهش برون‌ده قلب و سرانجام کاهش خونرسانی به رحم و جنین (تأخیر رشد جنین در رحم) می‌شود. به علاوه راه رفتن زیاد بعد از هفته سی (ماه هفتم بارداری) موجب انقباض‌های رحمی و زایمان زودرس می‌شود.
استرس و سایر عوارض بارداری و زایمان
از دیگر عوارض سطح بالای اضطراب مادر و وقوع رویدادهای استرس‌زا با شدت متوسط تا شدید در بارداری موارد زیر قابل ذکر هستند: افزایش فشار خون حاملگی، زجر جنینی، مشکلات سلامتی در سال اول زندگی شیرخوار و مشکلات و اختلال‌‌های رفتاری و هیجانی در چهار سالگی.
استرس و بیماری‌های مادری و جنینی
استرس می‌تواند تمامی سیستم‌های بدن مادر مانند سیستم ایمنی، گوارش، قلب، کلیه، و حتی خواب و استراحت را تحت تأثیر قرار دهد. استرس می‌تواند با تأثیر روی آنزیم‌ها و تولید مواد سمی و عبور آنها از جفت منجر به مشکلات عدیده‌ای نیز در جنین شود.
مشکلاتی چون: مغزی، قلبی، کلیوی و ... و حتی گاهی واقع شدن در استرس‌های شدید که منجر به بدبینی در مادر می‌شوند افسردگی و بی‌حوصلگی و حتی نگرش منفی نسبت به جنین در مادر را متظاهر می‌کند و آسیب‌های وارده به جنین جدی‌تر خواهد بود.
استرس‌های شدید که عوارض آنها در بزرگسالی مشاهده می‌شود. به طوری که این جنین‌‌ها در بزرگسالی، افرادی نابهنجار و عصبی خواهند شد، و اگر در بزرگسالی مشکلات هوشی و ذهنی نداشته باشد مسائل عاطفی و هیجانی (افسردگی، اضطراب، پرخاشگری و ...) را از خود بروز خواهند داد.
درمان
جهت درمان استرس درمان‌های شناختی، رفتاری و معنوی پیشنهاد می‌شود. در واقع شناخت، تعبیر و تفسیر فرد نسبت به وقایع تغییر داده شود و در خانواده‌های مذهبی مسائل معنوی به عنوان یک درمان در اختیار آنها گذاشته شود.
همچنین در عین حال حمایت‌های اجتماعی توصیه شود به نحوی که فرد در شرایط استرس‌زا خود را از بافت جامعه و دیگران جدا نکند.
نقش شوهر
از آنجا که شوهر رکن اصلی در خانواده است روان‌شناسی زن مشخص کرده است بسیاری از زنان اگر بتوانند به شوهر خود اعتماد کرده و به وی تکیه کنند تقریباً 70 تا 80 درصد استرس‌های آنها کاهش پیدا می‌کند.
