واکاوی رشته مطالعات زنان، خانواده و جنسیت در دانشگاه‌های جهان
خبرگزاری فارس: در پی رویکرد جهانی به مطالعات زنان و خانواده در قرن اخیر و گسترش رشته‌های زن، خانواده و جنسیت در دانشگاه‌های مختلف جهان سال 1378 رشته مطالعات زنـان در سطح کارشناسی ارشد با گـرایشات مختلف در ایران راه اندازی شد.
به گزارش خبرنگار جامعه فارس، در سال‌های اخیر رشته مطالعات زنان موضوع بحث محافل مختلف علمی و فرهنگی بوده است و مباحثی از قبیل ارزیابی عملکرد این رشته در دانشگاه‌ها، ضرورت گسترش این رشته در کشور، افزودن گرایش‌های جدید، بازنگری در سرفصل‌های رشته مطالعات زنان، اصلاح و ارتقاء رشته تا سطح دکترا و غیره مطرح بوده است. با توجه به اهمیت موضوع و نگرانی‌های قابل پیش بینی، آینده‌پژوهی این رشته در کشور از جمله مسائلی است که مسئولان و فرهیختگان را به تأمل وا می‌دارد. در پی این جریان مطلع شدیم شورای فرهنگی- اجتماعی زنان موضوع فوق را در دست بررسی دارد و مطالعاتی پیرامون این رشته در جهان انجام داده است. در این خصوص با اکرم حسینی، معاون تدوین و برنامه ریزی شورای فرهنگی- اجتماعی زنان گفت‌وگویی داشتیم که در ادامه می‌آید. فارس: سرکار خانم حسینی ابتدا از شما می‌خواهیم راجع به کار انجام شده و ضرورت انجام آن توضیحاتی بفرمائید. همانطور که مستحضرید رشته مطالعات زنان در ایران از جمله رشته‌های نوپدیدی است که در کشور ایجاد شد. اساساً خاستگاه این رشته، آمریکا، اروپا و عمدتا کشورهای غربی است، به منظور بررسی هر چه روشن‌تر چشم انداز این رشته با توجه به روند فعلی آن در کشور، واکاوی رشته‌های مطالعات زنان، مطالعات خانواده و مطالعات جنسیت در کشورهای مختلف دنیا و آثار فردی، اجتماعی و خانوادگی این نوع مطالعات در نسل‌های فعلی و آینده ضروری به نظر می رسید. از اهداف کلی این رشته‌ها در ایران، طرح مواضع اصلی بینش اسلامی نسبت به زن و خانواده به صورت علمی و در سطوح دانشگاهی بوده است، لکن علی‌رغم تلاش‌های مختلف اساتید و مسئولان، روح حاکم بر این رشته هنوز تابع خاستگاه اولیه آن یعنی نگاه مادی غربی به زن و خانواده است. از این رو با هدف ارزیابی کمی و کیفی 3 رشته مطالعات زنان، خانواه و جنسیت در دانشگاه‌های مختلف سراسر جهان از حیث تعداد و فراوانی رشته‌ها، گرایش‌ها، واحدهای درسی و مقاطع تحصیلی آنها، نوع گرایشات و سرفصل‌های درسی و نوع رویکرد و نگرش آنها به مسائل زنان، جنسیت و خانواده و نیز نحوه بومی سازی این رشته، بویژه در کشورهای اسلامی، این مهم در معاونت برنامه ریزی شورای فرهنگی اجتماعی زنان و خانواده مورد بررسی و تحقیق قرار گرفت. فارس: لطفا کمی در مورد نوع تحقیق، گستره کار و نحوه اجرای طرح بفرمائید. نوع تحقیق کتابخانه‌ای است و با توجه به گستره جغرافیایی، تعداد زیاد دانشگاه‌ها و محدودیت‌های دسترسی؛ منبع اطلاعات استفاده از سایت‌های اینترنتی دانشگاه‌ها بوده است. اطلاعات این رشته‌ها به زبان‌های مختلف به‌ویژه زبان‌های انگلیسی، عربی و فرانسه جمع آوری و سپس ترجمه شده است. از حدود 1500 دانشگاه دارای رشته‌های «مطالعات زنان» و «مطالعات جنسیت»، 850 دانشگاه در ایالت‌های مختلف آمریکا و بقیه از دانشگاه‌های سایر کشورها انتخاب شد. همچنین در رابطه با گرایشات و رشته‌های مرتبط با خانواده حدود 140 دانشگاه در آمریکا و تعداد معدودی در سایر کشورها شناسایی شد. نهایتا در این جمع آوری اطلاعات مرتبط با این سه رشته از 294 دانشگاه در 32 کشور مختلف دنیا مورد بررسی قرار گرفت که برحسب میزان اطلاعات در دسترس قرار داده شده در سایت‌های آنها، اطلاعات جمع آوری و ترجمه شد. به تفکیک مناطق جغرافیایی، 221 دانشگاه از کشورهای اروپا - امریکا، 51 دانشگاه از کشورهای آسیا - اقیانوسیه و 22 دانشگاه از کشورهای عربی- آفریقا برگزیده شده‌اند. در این میان سهم کشورهای اسلامی در این بررسی 28 دانشگاه است. فارس: فراوانی رشته‌ها در کشورهای مورد مطالعه چگونه بوده است؟ طی بررسی 294 دانشگاه در سطح جهان، مجموعا 436 کد رشته در سه گروه : مطالعات زنان، مطالعات خانواده و مطالعات جنسیت مورد مطالعه قرار گرفت. در این میان، گروه مطالعات زنان با 188 کد رشته در رتبه اول، گروه مطالعات جنسیت با 183 کد رشته در رتبه دوم و گروه مطالعات خانواده با 65 کد رشته در رتبه سوم قرار دارد. درمیان 188 کد رشته گروه مطالعات زنان، 115 کد رشته در مقطع لیسانس، 53 کد رشته در مقطع فوق لیسانس و 20 کد رشته در مقطع دکتری است. از 183 کد رشته گروه مطالعات جنسیت، 83 کد رشته در مقطع لیسانس، 76 کد رشته در مقطع فوق لیسانس و24 کد رشته در مقطع دکتری قرار دارد. درمیان 65 کد رشته گروه مطالعات خانواده، 27 کد رشته در مقطع لیسانس، 29 کد رشته در مقطع فوق لیسانس و 9 کد رشته در مقطع دکتری است. چنانچه مشاهده میشود درصد تحصیلات تکمیلی در گروه‌های مطالعات خانواده و مطالعات جنسیت از مطالعات زنان بیشتر است. فارس: درباره گرایش‌های این رشته‌ها توضیح می‌دهید؟ در گروه مطالعات زنان گرایشات متعددی وجود دارد که بسیاری از آنها متناسب با مکان دانشگاه ارائه کننده بومی سازی شده است و یا در اصل به واسطه مطالعات منطقه ای یا قومی خاصی پایه گذاری شده است. در گروه مطالعات جنسیت موضوع برابری یا تفاوت‌های جنسیتی در ابعاد مختلف فرهنگی، اجتماعی، حقوقی، اقتصادی، سیاسی، آموزشی، شغلی و غیره مورد بحث قرار گرفته است. تعداد قابل توجهی از این رشته‌ها و گرایشات به ویژه در دانشگاه‌های کشورهای غربی به ابعاد مختلف روابط جنسی و انواع آنها می‌پردازد. این روند دقیقاً در راستای نگرش اومانیستی، سودگرایی، لذت طلبی و تحقق سیاست‌های سرمایه‌داری آنهاست. در گروه مطالعات خانواده نیز گرایشات متنوعی وجود دارد که رویکرد این گرایشات در کشورهای غربی بیشتر کاربردهای خانواده و مطالعه خانواده به عنوان ابزار در اموری همچون اقتصاد و مصرف، درمان ضایعات روحی و جسمی و رشد و تحصیل کودکان و جوانان است. لکن در کشورهای اسلامی اصل نظام خانواده و اهمیت آن مورد توجه بوده است. فارس: درباره واحدها و سرفصل‌هایی که مشخص شده بفرمایید که چگونه صورت گرفته است؟ قابل توجه است که تنوع واحدها و سر فصل‌های درسی هیچ گروه تحصیلی به اندازه گروه‌های آموزشی مرتبط با زنان و جنسیت نیست. به طوری که می‌توان گفت گرایشات مورد بحث در هر دانشگاهی، طرح درس ویژه خود را دارد. اگرچه واحدهای درسی مشترک نیز در دانشگاه‌های مورد بررسی به چشم می‌خورد، لکن تحت عنوان رشته های مطالعات زنان و مطالعات جنسیت و گرایشات متعدد آنها به ویژه در دانشگاه‌های غربی و بالاخص آمریکایی و کانادایی طیف بسیار متفاوت و متنوعی از سرفصل‌های درسی ارائه شده است که البته این تنوع در گروه مطالعات خانواده محدودتر است. با توجه به تعداد بالای 436 رشته مورد بررسی و تنوع واحدهای درسی در این دانشگاه‌ها، جمعا 8661 واحد درسی احصاء شد و برای نتیجه گیری و رسیدن به یک جمع بندی، به 83 محور و سر فصل کلی‌تر دسته بندی شد. تعداد واحد های درسی ارائه شده در رابطه با هر یک از این محور ها در مشروح این گزارش موجود است. فارس: درباره نتایجی که با واکاوی موضوع در کشورهای غربی و کشور های اسلامی بدست آمده لطفا توضیح دهید. 1- در کشورهای غربی زن در همه واحدهای درسی این رشته‌ها بلا استثنا به عنوان کالاهای جنسی مورد توجه و مطالعه همه جانبه است. در دپارتمان‌های مختلف دانشگاه‌های کانادا، آمریکا و انگلیس، تحت عنوان رشته‌های «مطالعات جنسیت» و «مطالعات زنان»، از سر فصل‌های درسی متعدد در این دانشگاه‌ها "روابط جنسی" است به نحوی که سرفصل‌های درسی با محوریت روابط جنسی از حیث فراوانی واحدهای درسی در رتبه دوم است. از دید طراحان واحدهای درسی این دانشگاه‌ها هر موضوعی می‌تواند به روابط جنسی مربوط باشد. موضوعاتی همچون دین، سیاست، فرهنگ و هنر و هر موضوع غیر قابل تصور دیگری می‌تواند رویکرد جنسی داشته باشد و مورد مطالعه قرار گیرد. اصولاً در این نوع دانشگاه‌ها، انسان و به ویژه زن چیزی جز یک جسم مادی نیست که با نگاه بهینه‌سازی و بهره‌وری مادی بیشتر باید کلکسیونی از انواع آن مورد مطالعه قرار گیرد و در آرمانی‌ترین شکل به عنوان عنصری هنری به این جسم مادی نگریسته شود که هنرش تهییج بیشتر انسان‌ها در تشویق به مصرف برای توسعه سرمایه و سود سرمایه داران است. مراکز شبه علمی غربی، پا را از این رسوایی و وقاحت نیز فراتر گذاشته و به تدریس و گاه نمایش انواع روابط جنسی متعارف و غیر متعارف که در فرهنگ سیری ناپذیر این کشورها امری عادی است می‌پردازند و در واحدهایی خاص، بخشی از کلاس را به شکل عملی بر روی سن ارائه می‌دهند. موضوعاتی که با عنوان سرفصل دروس ارائه میشود نشان دهنده اوج بی‌عفتی و توحش آشکار است. برای نمونه توجه شما را به چند سرفصل درسی جلب می‌کنم: «جنسیت و استفاده از جسم»، «بدن‌ها بیرون از قیدها»، «زنان به عنوان هنرمندان بصری»، «زنان و اندامشان»، «مدکردن جنسیت»، «سمینار فرهنگ: ازدواج همجنس بازان». 2- سعی شده این جسم انگاری و جنسیت گرایی امری طبیعی در مطالعات ادیان و حتی ادیان الهی ترسیم و تعمیم داده شود به این ترتیب که تحت عنوان زنان و ادیان مختلف، مواردی دیگر از روابط جنسی را به آلبوم‌های خود اضافه کرده‌اند. در مطالعات ادیان نیز عمدتاً حضور جسمانی زن و نقش جنسیتی آنان مورد توجه است نه حضور معنوی و ارزشی، از جمله تأثیر و تأثرات الهی زنان در ادیان، مثل مطالعات جنسی و دین که شاید از آثار این نگرش ساختن فیلم‌هایی موهن است علیه پیامبران عظیم الشأنی چونی حضرت مسیح (ع) و اتهام حرامزاده بودن به ایشان یا مقام شامخ پیامبر اعظم اسلام. فصلی از مطالعات دین شناسی در رابطه با زنان نیز به مطالعه خرافه‌ها، افسانه‌ها و الهه‌ها اختصاص دارد. بخش دیگری از این مطالعات تحت تاثیر کلیسای قبل از دوران رنسانس به قضاوت یک جانبه در قبال سایر ادیان پرداخته است و مشکلاتی از قبیل خشونت و بی عدالتی را به دین نسبت می‌دهد. در این میان معدود واحدهای درسی نیز به موضوع حیا، شرافت و برخی ارزش‌های اخلاقی زنان مؤمن به ادیان الهی می‌پردازند. این مقولات نیز در راستای بهره مندی از پتانسیل‌های مختلف زنان در همان راستا است. سرفصل‌هایی چون «جنسیت، میل جنسی و دین» و « هوس و قدیسین» اوج جهالت و بی‌حرمتی به دین و نهایت انحراف در برخورد با مذهب در جهان کنونی را نشان می‌دهد که البته در پشت این صحنه، کارگردانی جریان صهیونیست و برنامه‌های وسیع و پررنگ آن در جهت دین زدایی و ایجاد شبهات عمیق دینی و فراموش کردن خداوند و ادیان پاک آسمانی کاملاً مشهود است. 3- مطالعات قوم شناسی و اقلیم شناسی مرتبط با زنان در دانشگاه‌های کشورهای غربی است. طیف وسیعی از واحدهای درسی این قبیل دانشگاه‌ها به مطالعات مربوط به بوم شناسی زنان، قومیت شناسی و شناخت انواع تفاوت‌های نژادی جوامع و به طور جداگانه در ارتباط با تمایلات جنسی زنان و مردان ملل و نژادهای مختلف اختصاص پیدا کرده است. همچنین در رابطه با مسائل مربوط به زنان و خانواده‌های مهاجر و اقلیت‌ها و پناهندگان در کشورهای مختلف واحدهای متعددی ارائه شده است. برنامه ریزان آموزشی این کشورها با طراحی این واحدهای درسی دو هدف عمده را دنبال می‌کنند: یکی، مطالعه انواع ساختارها و روابط جسمی و جنسی و دیگری، مطالعه نحوه نفوذ در این فرهنگ‌ها و سنت‌های بومی و سعی در بومی سازی نگرش مادر غرب به زندگی و راه‌های ایجاد تغییر در سبک زندگی مردم و به ویژه زنان این سرزمین‌ها در جهت منافع استکبار جهانی. 4- بالا بودن میزان خشونت علیه زنان و جنایات وسیع علیه آنان و ناامنی های اخلاقی و فرهنگی حتی درون خانواده‌های غربی، بخش وسیعی از مطالعات زنان را به خود اختصاص داده است. در موضوعاتی چون زنان و خشونت، شرارت، جرم و جنایت. انواع ضربه‌های روحی و جسمی،خشونت های روانی، جسمی، جنسی علیه زنان و دختران در محیط‌های خانگی، اشتغال، آموزشی و در رابطه با جرم و شرارت، واحدهای درسی زیادی ارائه شده است از جمله می‌توان به موارد زیر اشاره کرد: «انحراف جنسی و خشونت»، «ماورای رابطه جنسی، مواد مخدر و رقص و پایکوبی»، «روابط جنسی، دروغ‌ها و رسانه». 5- در پی فرو پاشی بنیان خانواده، امروزه کشورهای غربی رویای بازگشت به کانون گرم خانواده را در سر می‌پرورانند. این رویا پردازی بازتاب‌هایی هشدار گونه نسبت به آینده یا حسرت وار نسبت به گذشته‌های بهتر از امروز، در علوم و آموزش‌های آکادمیک دانشگاهی نیز داشته است. در این رویکرد نیز خانواده نه به‌عنوان کانونی مقدس و الهی و انسان ساز بلکه به عنوان ابزاری برای پناهگاه فرد و درمان بیمارهای روانی و امنیت افزایی برای او مورد مطالعه است. یعنی باز اصالت فرد است که خانواده را به خدمت می گیرد نه جایگاه اصیل خانواده! فارس: وضعیت این رشته‌ها در دانشگاه‌های کشورهای اسلامی چگونه است؟ و چه میزان متأثر از وضعیت غربی است؟ در ارتباط با کشورهای اسلامی و نحوه بومی سازی این رشته‌ها می‌توان گفت از نظر تعداد دانشگاه‌ها، سطح مقاطع تحصیلی، تنوع گرایش‌ها و نوع واحدهای ارائه شده، دارای ضعف های زیادی است. به لحاظ کیفی نیز اغلب کشورهای اسلامی دقیقا مقلدان متعهدی نسبت به غرب بوده‌اند و به پیروی از کشورهای غربی، برخی رشته ها را با گرایش‌های هدفمند انتخاب کرده اند و ارائه می‌دهند. اگرچه معدودی از این دانشگاه‌ها تلاش کرده‌اند با رویکردی اسلامی، آنها را بومی سازی کنند، اما برای بومی سازی، مدل واحدی را ارائه نکرده‌اند. زیرا نه تنها مبتنی بر اصول و مبانی علمی و نظریه پردازی و تولید علم فعالیتی نداشته‌اند، بلکه در جهت زمینه سازی پذیرش فرهنگ بیگانه به بومی سازی ابتدایی دست زده‌اند. یکی دیگر از مختصات واحدهای درسی ارائه شده در این کشورها، سطح پایین آنهاست که گاه در سطح مطالعات دبیرستانی است و تناسبی با سطوح دانشگاهی ندارد بنابراین جایگاه علمی و آکادمیکی پیدا نکرده است. خلاصه اینکه واکاوی رشته‌های مورد بررسی در این طرح نشان می‌دهد که وضعیت این رشته ها در دانشگاه‌های غربی در چه مسیری قرار دارد و تبعات فسادانگیز آن در موقعیت زنان، جوانان و خانواده‌های غربی به خوبی مشاهده میشود. از آنجا که دانشگاه‌های کشورهای اسلامی نیز با این رشته‌ها برخوردی منفعلانه یا ضعیف داشته‌اند، خلاء وسیعی را در این رابطه ایجاد کرده است. این چالش قابل تأمل است و اندیشمندان اسلامی نباید از آن به سادگی بگذرند زیرا آینده زنان و خانواده را در تمامی جوامع اسلامی تهدید می‌کند. مقام معظم رهبری در بیانات راهگشای خود در سومین نشست اندیشه‌هاى راهبردى با موضوع زن و خانواده (مورخ 14/10/90) ضمن اشاره به نکات مهمی در همین زمینه فرمودند: "در غرب، به خصوص در آمریکا و در شمال اروپا مراکز مهمى وجود دارد که اصلاً بناى کارش بر عرضه جنسى زن در مقابل مرد است؛ در روزنامه‌ها و مجلات هم تبلیغ میشود، هیچ کس هم اعتراض نمیکند. این شده عرف، این شده عادت. چه ضربه‌اى براى زن از این بالاتر! الگو درست کردن براى زنان به این شکل - زنانِ خودشان را میگویم و کشورهائى که دنباله‌رو آنهایند، نه زنان ما را - یکى از بزرگترین ضربه‌هائى است که دارند می‌زنند. بنابراین نباید در مقابل این فرهنگ غلط انفعال داشت. غرب در قضیه زن و خانواده در یک گمراهى و ضلالت عمیقى به سر میبرد. فقط خانواده نیست بلکه در مورد شخصیت زن، هویت زن، غرب در یک گمراهى عجیبى است..." " ما باید در این بررسى‌ها، از دارائى‌هاى علمى خودمان - که کم هم نیست - استفاده کنیم. ده‌ها نظریه و الگوى مترقى در همین زمینه زن و خانواده میشود استخراج کرد. اینها نظریه‌پردازى بشود، تئوریزه بشود، با جوانبش، با اجزایش، تدوین بشود و ارائه بشود. اینها کارهاى میان‌مدت و بلندمدتى است که حتماً بایستى انجام بگیرد. تعالیم ناب و مترقى اسلام در قرآن و حدیث باید مورد استفاده قرار بگیرد." چنانچه مشاهده میشود معظم له برخورد منفعلانه و تقلیدی نسبت به رویه‌های غربی، را رد می‌کنند و وظیفه ما را در تبیین صحیح جایگاه زن و خانواده با نگاه دقیق و عمیق اسلامی مبتنی بر قرآن و سنت ائمه معصومین(ع) به خصوص حضرت صدیقه کبری –سلام الله علیها- تعیین فرمایند. بعد از این رهنمود روشن، بازنگری در وضعیت کنونی رشته مطالعات زنان و خانواده و سیر تکاملی آن، ضروری است و تداوم آن باید قطعاً حساب شده و هدفمند طراحی و اقدام شود. فارس: مراحل بعدی این بررسی چیست؟ همانطور که عرض شد، مطالعات انجام شده، جمع آوری و بررسی وضعیت 3رشته مطالعات زنان، خانواده و جنسیت از برخی دانشگاه‌های امریکا، اروپا و کشورهای اسلامی، است که مقدمه و سرآغاز و مبنای اطلاعاتی برای پژوهش‌های بعدی است. پژوهش‌هایی که در جهت بهبود وضعیت فعلی این رشته در کشور ما و دیگر کشورهای اسلامی و بازنمایی دورنمای زن در سبک زندگی غربی و هشدار به مردم آن جوامع مورد استفاده قرار گیرد.
