نقش زن در تربیت نسل منتظر
نقش زن در تربیت نسل منتظر
مقدمه
در طول تاريخ شیعیان، يكي از مهمترین نقشهای زنان، دفاع از ولايت و تلاش براي حفظ اين ارزش الهي بوده است، به ويژه در عصر غيبت، زنان، فعالانه براي حفظ فرهنگ مهدويت در جامعه نقش آفريني كرده‌اند. بين تمام نقش‌هاي مختلف زنان در حفظ اين ارزش، تربيت نسل ولايي و زنده نگه داشتن محبت اهل بيت عليهم السلام ـ به ويژه ياد و انديشه مهدوي ـ نقشي بسيار مؤثر و غيرقابل انكار بوده است.
آیا خانواده های مسلمان به این باور رسیده اند که پیشرفته ترین ،تکامل یافته ترین و کارآمدترین فرایند تربیت را می بایست نزد سرچشمه هدایت و تربیت ،یعنی کاملترین و تربیت یافته ترین انسان معاصر ،یافت و روح برگرفته از آن تربیت الهی را در میان خانه و اعضای خانواده دمید؟!
از منظر قرآن، انسان همۀ کمالات را بالقوه دارا است و باید آنها را به فعلیت برساند و این خود اوست که باید سازنده و معمار خویشتن باشد.
انسان، قابلیت رسیدن به اوج مقامات انسانی را دارد، اما این استعداد و قابلیت، تنها در حجت و جانشین خدا به فعلیت و شکوفایی کامل می‌رسد؛ کسی که کاملترین انسان روی زمین به شمار می‌آید و تمام اسما و صفات جمال و جلال حضرت حق در او تجلی یافته است.
با نظر به این که حضرت مهدی (عج) حجت، خلیفۀ خدا و کاملترین انسان روی زمین است، می‌توانیم از این استعداد و قابلیت، با عنوان «قابلیت و استعداد مهدوی شدن» یاد نماییم.
جایگاه و مقام تمام انسان‌ها و میزان اشرفیت آنها نسبت به سایر موجودات نیز وابسته به فعلیت رساندن همین قابلیت است. هر فردی به میزانی که این قابلیت را به فعلیت تبدیل نماید، به انسان کامل و اشرف مخلوقات عالم (حضرت مهدی (عج) و در نتیجه به تربیت نهایی خویش (مهدوی شدن) نزدیک‌تر میگردد.
عموم انسان‌ها، تنها به حسب استعداد و قابلیت، اشرف مخلوقات به شمار می‌آیند، نه به حسب فعلیت. بیشتر آدمیان فقط استعداد و قابلیت مهدوی شدن را یدک می‌کشند و در مقام فعلیت، حیوان‌هایی انسان‌نمایند که حتی از جمادات، نباتات و حیوانات نیز پایین‌ترند.
پس میتوان نتیجه گرفت که "فرایند تربیت" در معنای واقعی و باطنی خود، به معنای " ایجاد زمینه های مناسب برای مهدوی شدن متربی" است.
الف) بسترسازی برای تربیت مهدوی (دوران پیش از تولد فرزند)
برخی بر این باورند که فرآیند تربیت همزمان با تعلیم و تحصیلات رسمی پیش‌دبستانی آغاز می‌شود، در حالی که از منظر دکترین تربیتی اسلام، فرآیند تربیت فرزند نه تنها از نخستین روز تولد که پیش از تولد و حتی قبل از ازدواج آغاز می‌شود. روایات اسلامی، تربیت نسلی سالم و سعادتمند را از دقت در گزینش همسر آغاز می‌کند، بر نقش مؤثر لقمه‌ها پیش از انعقاد نطفه و پس از آن تأکید می‌ورزد، اهمیت دوران جنینی و مراقبت‌های پیش از تولد را گوشزد می‌نماید و آن‌گاه زنجیرۀ تربیت را از آغازین لحظۀ ولادت با مجموعه‌ای از سنن و آداب همچون اذان و اقامه‌گویی، تحنیک و کام‌برداری، تسمیه و نام‌گذاری و ... پی می‌گیرد.
1. دقت در انتخاب همسر
براساس آموزه‌هاي تربيتي دين اسلام، پدر، از اركان اساسي تربيت مهدي باور مي‌باشد. در فرهنگ قرآني پدر متولي و مسئول اصلي تربيت فرزندان مي‌باشد. مادراني كه طالب تربيت يك نسل مهدي باور هستند اولين گام براي تربيت نسل ولايي، انتخاب همسري ولايت‌مدار است كه در آينده بتواند پدري موفق در تربيت نسل ولايي باشد.
ملاک‌هایی که میتواند در عرصۀ انتخاب همسر مهدوی، چه از سوی زن و چه از سوی مرد، مورد تأمل قرار گیرد، عبارتند از:
میزان رابطۀ عاطفی، معرفتی و معنوی همسر و خانواده‌اش با اهل بیت: به ویژه امام عصر (عجل الله تعالي فرجه الشريف)؛
میزان انس و اتصال همسر و خانواده‌اش با زیارت‌ها و ادعیۀ منسوب به امام زمان (عج) همچون دعای ندبه، زیارت آل یاسین، ذکر صلوات برای تعجیل فرج امام زمان (عجل الله تعالي فرجه الشريف)؛
میزان انس همسر و خانواده‌اش با اماکن و محافل مهدوی همچون مسجد جمکران، هیأت‌ها، مسجدها، حسینیه‌ها، محافل ذکر اهل بیت: و ... .
بهترین، مطمئن‌ترین، میانبرترین و کارآمدترین راه برای «ازدواج موفق مهدوی»، تمسک به «ازدواج حواله‌ای» است؛ بدین معنا که با توسلات خاص به ساحت پدر مهربان و شفیق خود، صاحب زمین و زمان، حاکم عالم امکان، و امام و سرپرست و صاحب اختیار خویش از خدا بخواهیم که بهترین و لایقترین و مناسب‌ترین فردی را که میتواند به تمام معنا کفو و شریک ما در تشکیل یک خانوادۀ طیبۀ مهدوی و تربیت مهدوی فرزندانمان باشد، برای ما حواله نماید و تمام موانع فراروی این ازدواج را خود به قدرت واسع و ارادۀ نافذ خویش هموار سازد و تمام مقدمات آن را به بهترین و سریع‌ترین وجه فراهم آورد.
2. تقاضای فرزند مهدوی
راه ارتباط با ولی عصر (عجل الله تعالي فرجه الشريف) در هیچ زمان و هیچ مکانی بسته نبوده و نخواهد بود. فقط باوری ژرف می‌خواهد و نیتی پاک و دلی صاف. در توسلات خویش به ساحت آن حضرت عرضه بداریم: «سرورا، دعایمان فرمایید که پروردگار هستی فرزندی سالم و صالح، پرخیر و برکت، قرآن‌محور و ولایت‌مدار روزی‌مان گرداند؛ و ما را به تربیت مهدوی فرزندانمان موفق بدارد و ما و ایشان را در شمار یاوران و خدمت‌گزاران شما وارد گرداند!»
باور داشته باشید که همین عرض حال صادقانه و درخواست خاضعانه، نظر رحمت و رأفت آن حضرت را به سوی ما جلب و دعای خیر حضرتش را بدرقۀ راهمان خواهد گردانید و به خواست پروردگار، حوالۀ فرزندانی مهدوی‌یاور را برایمان صادر خواهد فرمود.
در فرآیند تربیت مهدوی، مراقبت‌های پیش از نزدیکی بسیار لازم و ضروری است.
یکی از مهمترین مراقبت‌ها قبل از نزدیکی، وضو ساختن و دو رکعت نماز شکر گزاردن، مناجاتی صمیمانه با پروردگار به جای آوردن و از او فرزندی محمّدی و مهدوی خواستن است؛ فرزندی که از دوستداران، پیروان، خدمت‌کاران، سرداران، ولایت‌مداران و فداییان امام زمان (عجل الله تعالی فرجه الشریف) باشد.
3 . مراقبت های دوران جنینی
از منظر اسلامی، «محیط جنینی» در تأثیرگذاری بر جسم و جان فرزند از اهمیت فوق‌العاده‌ای برخوردار است؛ تا جایی که به عنوان «جایگاه رقم خوردن سعادت و شقاوت آدمیان» معرفی شده است.
همه حالات و رفتار و حتي خطورات فكري مادر در فرزند، تأثيرگذار است. مادري كه خود علقه عاطفي و فكري با مولاي خود امام زمان عجل الله تعالي فرجه الشريف داشته و اين علقه، نمود عملي در زندگي او دارد، قطعاً اين عاطفه را به فرزند هم منتقل خواهد كرد.
4 . نام‌گذاری
بی‌شک انتخاب نام نیکو و مورد رضایت خداوند، تأثیر روانی مثبت در ضمیر ناخودآگاه کودک خواهد گذاشت و پس از رسیدن او به مرحلۀ تمییز، علاقه‌ای معنوی و عاطفی را نسبت به حقیقت و صاحب آن نام در ضمیر خودآگاه او برخواهد انگیخت. از سوی دیگر انتخاب نام ناپسند میتواند امنیت روحی- روانی کودک را در آینده به خطر اندازد و او را با مشکلات معنوی و عاطفی فراوان مواجه سازد.
بهترین محدودۀ زمانی برای نام‌گذاری فرزند، از زمان دمیده شدن روح در کالبد جنین (یعنی از 4 ماهگی) تا روز هفتم پس از تولد است. شایسته است والدین از چهار ماهگی جنین، یک نام مخصوص دختر و نامی مخصوص پسر برای طفل داخل رحم منظور دارند.
در فرآیند تربیت کریمانۀ مهدوی، پرهیز از نام‌های ناپسند نزد امام زمان (عجل الله تعالي فرجه الشريف) و انتخاب نامی مورد رضایت و پسند آن حضرت که در واقع پدر حقیقی و معنوی ما و فرزندانمان می‌باشند، از امور مهم و ضروری به شمار می‌آید.
بیایید حق نام‌گذاری فرزندانمان را نیز از آن مولای خویش بدانیم و در این امر نیز از سرور و آقای خویش سبقت نگیریم. پیش از ولادت فرزندانمان با توسل به ساحت پاک و نورانی امام زمانمان، از حضرتشان تمنا کنیم تا بهترین نام را برای غلام و سرباز فدایی خویش انتخاب نمایند و همان را بر قلب و اندیشۀ ما الهام فرمایند؛ چرا که نخستین هدیۀ مهدوی ما به فرزندانمان، نامی است که مورد رضایت و عنایت ولی امر و پدر حقیقی‌شان باشد.
ب) دوران عشق‌آفرینی (مهدی‌محبّ)
از مجموع آموزه‌های تربیتی اسلامی میتوان دریافت که هفت سال نخست، دوران ایجاد محبت و انگیزش‌های تربیتی به طور غیرمستقیم در نهاد پاک کودک است که در فرآیند تربیت مهدوی از آن به عنوان «دوران عشق‌آفرینی» یا «دوران تربیت کودک مهدی‌محبّ» یاد می‌کنیم.
مسیر تربیت فرزند از نخستین لحظۀ تولد به صورت ملموس و جدی‌تر از قبل، با انجام سلسله‌‌ای از آداب اسلامی، دنبال می‌شود. از منظر اسلامی، فرآیند تربیت و تأمین سلامت روحی و جسمی فرزند پس از تولد، با مراسم کام‌برداری و گفتن اذان و اقامه در گوش کودک شروع شده، با تراشیدن موی سر و تصدق، ختنه، ولیمه، عقیقه و ... شیردهی به مدت دو سال ادامه می‌یابد.
مادراني كه توفيق دارند از شيري كه محصول لقمه حلال است به فرزند خود بنوشانند، هم‌چنين مادراني كه با وضو به فرزند خود شير مي‌دهند و با ذكر و ياد خدا سينه بر دهان فرزند قرار مي‌دهند، قطعاً در تربيت نسل مهدي باور و مهدي ياور توفيق بيشتري خواهند داشت.
تأثير شير مادر در پرورش شخصيت معنوي فرزندان، امري مسلم و غيرقابل انكار است
مراعات هر یک از این آداب، تأثیر تکوینی ویژه‌ای در رشد و تربیت معنوی کودک خواهد داشت و ترک این آداب، به طور قطع و یقین، کودک را از یک سلسله برکات، خیرات و بهره‌های مادی و معنوی در طول زندگانی‌اش محروم خواهد ساخت.
با توجه به سخن پیامبر, فرزند در هفت سال اول سید وآقا و در هفت سال دوم مطیع و فرمانبردار و در هفت سال سوم وزیر و مسئول است(وسائل الشیعه,ج5,ص195). پس میتوان دوران رشد انسان را تا سن 21 سالگی به ترتیب به سه مرحلۀ سیادت، اطاعت و وزارت تقسیم نمود، که این سه مرحله خود، منطبق با دوران کودکی، نوجوانی و جوانی می‌باشد. اگر کودک، دورۀ سیادت و آقایی را به معنای واقعی کلمه و با آزادی و بهره‌وری از خواسته‌هایش سپری کند، به سادگی به دورۀ اطاعت خواهد رسید و همواره مطیع و فرمانبردار مربیان و والدین خواهد شد و نیز اگر دوران اطاعت (هفت سال دوم) را عاقلانه طی کند به وزارت و معاونت پدر و مادر در محیط خانواده دست خواهد یافت.
راهکارهای عملی در نهادینه‌سازی محبت مهدوی در دوران کودکی
به تعبير متخصصان تعليم و تربيت، كودك، بسان يك دوربين فيلمبرداري بسيار دقيق، مشغول فيلمبرداري هوش‌مندانه از رفتار مادر است و مادر، بدون اين كه درصدد آموزش مفاهيم به فرزند خود باشد، با رفتار و كردار خود، در حال آموزش غيررسمي به فرزند خود است.
مهمترین راهکار عملی در نهادینه‌سازی محبت امام زمان ارواحنا فداه در هفت سال نخست، فضاسازی مهدوی در داخل خانه است. اگر فرزند دلبندتان شما را در حال شنیدن دعای جان‌‌فزای ندبه ببیند و اشک را بر گوشۀ چشمان شما نظاره‌گر شود، خود عمیق‌ترین تأثیرات و پیوندهای مهدوی را در روح و جان او بر جای خواهد گذاشت.
جلوه‌هایی از فضاسازی مهدوی در خانه عبارت است از: انس اهل خانه با ادعیه و زیارات مهدوی به گونه‌ای که صدای این ادعیه و زیارات فضای خانه را در بر بگیرد؛ تهیه و استفاده از پوسترها و تابلوهای مهدوی؛ تهیۀ نوارها و سی‌دی‌های سخنرانی و مدیحه‌سرایی و مناجات‌های مهدوی و پخش آن در فضای خانه و ... .
از دیگر راهکارها آموزشهای دینی-مهدوی به زبان کودکانه می باشد که بهترین سوژه ها برای انتخاب لالایی ها, شعرها و پردازش قصه ها و داستانهای مهدوی, ارزش والای اخلاقی, آداب اسلامی, داستان زندگی پیامبران و امامان (علیهم السلام) به ویژه دوران کودکی ایشان می باشد.
ج) دوران تربیت نوجوان مهدی باور
در فرآیند تربیت مهدوی، هفت سال دوم یا دوران نوجوانی را دوران «تربیت نوجوان مهدی‌باور» می‌نامیم؛ چرا که این دوران از منظر روان‌شناسی اسلامی دوران تعلیم احکام و معارف اسلامی، تخلّق به فضایل اخلاقی و تعمیق گرایش‌ها، نگرش‌ها و باورهای دینی است.
یادگیری و ادب‌آموزی، با عنایت به جامعیت و ظرافت‌های تربیت مهدوی، معمولاً در محیط خانه به تنهایی مقدور نمی‌باشد. حتی اگر امکانات لازم برای یادگیری و ادب‌آموزی کودک در خانه فراهم باشد، مثلاً مادری بتواند کودک خود را آموزش دهد و ادب بیاموزد، باز کودک از حضور در مدرسه بی‌نیاز نمی‌شود.
دو محیط خانه و مدرسه، در فراهم آوردن زمینه‌های لازم برای تعلیم و تربیت مهدوی، مکمل یکدیگرند. پیش‌زمینه‌های تربیت مهدوی در خانه، در فضایی فردی‌تر و عاطفی‌تر و در مدرسه، در فضایی جمعی‌تر و منطقی‌تر صورت می‌پذیرد.
راهکارهای عملی تربیت نوجوان مهدی‌باور
هفت سال دوم را در فرآیند تربیت مهدوی، از آن رو دوران «تربیت مهدوی‌باور» نامیده‌ایم که این دوران در حقیقت دوران رسمی آغاز تعلیم و تربیت به صورت جدّی و قرار گرفتن فرزندان تحت برنامه‌های آموزشی و پرورش برای نهادینه‌سازی باورهای بنیادین و اصیل است.
در عرصۀ تعلیم معارف اسلامی، چنان که پیشوایان معصوم به ما آموخته‌اند، پنجاه درصد از تعلیم می‌بایست به آموزش «امامت و مهدویت» اختصاص یابد و 50 درصد بقیه به آموزش تمام معارف اسلامی از جمله قرآن و تفسیر، احکام و شناخت حلال و حرام، اخلاق و ... اختصاص یابد.
متأسفانه پس از بررسی کتاب‌های دینی و معارف اسلامی سه دورۀ ابتدایی، راهنمایی و دبیرستان درمی‌یابیم که حتی به اندازۀ بیست صفحه نیز دربارۀ «امام‌شناسی»، درس نظری ارائه نگردیده است که در این زمینه نگرشی جدی و نگارشی نوین ضروری می‌نماید.
فرزندان نوجوان ما باید با شناخت مقامات و شؤونات وجودی و فضایل اخلاقی حضرت مهدی (عجل الله تعالي فرجه الشريف) جایگاه حقیقی او را در نظام هستی بازشناسند و با شناخت فضایل اخلاقی آن حضرت به اخلاق مهدوی تخلق یابند و پس از یافتن تناسب وجودی و اخلاقی با وجود آن حضرت، به سیر و سلوکی عاشقانه و عارفانه در ارتباط ولایی با امام هدایت و تربیت، نائل شوند.
از دیگر راهکارها میتوان به انتخاب معلمان شایسته و مربیان صالح, نماز محوری , فضاسازی مهدوی در خانه , مدرسه و رسانه و پربار سازی اوقات فراغت نوجوانان اشاره کرد.
د) جوانی , دوران تربیت مهدی یاور
از آن جا که از منظر تربیتی و روان‌شناسی اسلام دوران سوم تربیتی که مصادف با هفت سال سوم و دوران جوانی است، دوران «وزارت»، «ملازمت» و «نصرت» نام گرفته است، این دوران خطیر و حساس را در فرآیند تربیت مهدوی، دوران «مهدی‌یاوری» نام نهاده‌ایم؛ چرا که معتقدیم پدر و صاحب اختیار حقیقی فرزندان ما، امام معصوم زمان است و فرزندان ما در دوران جوانی نسبت به پدر حقیقی خویش و خانواده و جامعۀ بزرگ مهدوی می‌بایست به عنوان یار و یاوری کارآمد نقش‌آفرینی کنند.
از سوی دیگر، اصحاب و یاوران حضرت( مهدی عجل الله تعالي فرجه الشريف ) جملگی جوانند.
راهکارهای عملی تربیت جوان مهدی یاور
الف) هدایت‌گری همراه با رفاقت و ملاطفت
اینک فرزند ما در موقعیتی بسیار حساس و بحرانی قرار گرفته که بیش از هر چیز باید او را درک کرد و تغییرات جسمی و روحی او را پذیرفت. باید با وی با محبت، ملاطفت و ظرافتی ویژه برخورد نمود؛ چنان که پیامبر رحمت این چنین سفارش فرموده‌اند.
ب) نهادینه سازی ویژگی های مهدی یاوران
آرزوی قرار گرفتن در شمار مهدی‌یاوران، تمنایی است که تمام پیامبران، امامان و خوبان جهان خواهانش بوده‌اند. از این رو یکی از مهمترین وظایف پدران و مادران مهدوی این است که ویژگی‌های مهدوی‌یاوران را بازشناسند و در مسیر نهادینه‌سازی این ویژگی‌ها در متن خانواده همت گمارند.
از ویژگی های مهدی یاوران, خداشناس و خدامحور, امام سالار و ولایت مدار, انیس و مونس قرآن, در اوج اخلاق و پارسایی, در نهایت صلابت و سخت کوشی, اسوه صبر و استقامت, عاشق شهادت در راه خدا, پارسایان شب و شیران روز, پیروز در امتحانات الهی, قاطع و استوار در برابر مشکلات, آماده برای هر گونه مجاهدت, در اوج نیروهای روحی و بدنی, قانع و ساده زیست, آبادگر و عدالت گستر می باشد.
نتیجه گیری
خانواده‌ای که راهکارهای عملی در این چهار دوره تربیتی را به خوبی اجرا نماید و دستورهای تربیتی تأکید شده را فروگذار ننماید، در فرآیند تربیت و هدایت فرزندان خویش کمتر با مشکلات و ناهنجاری‌های تربیتی مواجه میگردد.
پيچيدگي تربيت در عصر حاضر و هم‌چنين تلاش بي‌وقفه مهاجمان فرهنگي براي تخريب فرهنگ مهدوي و جلوگيري از اشاعه اين فرهنگ، بيش از گذشته اهتمام جدي مادران و آشنايي با ساز و كار مهدوي را مي‌طلبد. و از آنجائی که مهمترن و محوری ترن رکن تربیتی در خانواده مادران هستند لذا تربیت نسل مهدوی يكي از بهترين رسالت‌هاي يك مادر منتظر است، و این مهم بدون بهره‌گيري از آداب و دستورات دين در تربيت نسل ولايي و مهدوی، محقق نخواهد شد.
