ازدواج فامیلی
آیا هنوز هم عقد دخترعمو و پسرعمو، در آسمان بسته شده؟!ازدواج فامیلی، ازدواجی است که در آن زوج با یکدیگر فامیل (خویشاوند) بوده و بنابراین دارای ژن‌های مشابه می‌باشند. خویشاوندان به خاطر داشتن اجداد مشترک دارای یک سری خصوصیات ارثی مشترکی نیز می‌باشند.
گاهی این خصوصیات مشترک مربوط به بیماری‌هایی است که به صورت نهفته و بدون علامت در فردی وجود دارد و چنانچه همسر او نیز این بیماری‌ها را به صورت نهفته دارا باشد، احتمال دارد فرزندان این زوج این خصوصیت (بیماری) را به شکل شدید و علامت‌دار به ارث ببرند و بیمار شوند.
اما جالب اینجا است که بعضی معتقدند ازدواج‌های فامیلی کمترین میزان آمار طلاق را در کشور دارد. بر اساس تحقیقات به دست آمده ازدواج‌های فامیلی کمترین میزان طلاق را نشان میدهد که آمار 5/0 درصدی از میزان طلاق‌ها است. ازدواج‌هایی که در آن شناخت بیشتری از طرف مقابل و خانواده‌ها باشد موفق‌تر است.
هرچه شناخت بیشتر باشد، اختلاف به همان میزان کمتر است. دختر و پسری که از سنین پایین‌تر نسبت به هم شناخت داشته باشند و از یک فرهنگ و شهر باشند تفاهم بیشتری خواهند داشت. بر اساس تحقیقات به دست آمده ازدواج‌های فامیلی کمترین میزان طلاق را نشان میدهد.
ازدواج‌های فامیلی از آن جهت کمترین میزان طلاق را در آمار دارد که شناخت در بین خانواده‌ها بیشتر است و تشابه فرهنگی و سطح اجتماعی و توقعات هر دو خانواده بیشتر است و به همان میزان اختلاف کمتر است. اما طبق تحقیقات به عمل آمده، والدین 30 درصد کودکان دچار عقب‌افتادگی ذهنی، ازدواج فامیلی از نوع درجه یک داشته‌اند. این آمار در حالی اعلام شده است که به گفته متخصصان ژنتیک، در حال حاضر یک تا 5 درصد ازدواج‌ها در دنیا، خویشاوندی است و میانگین ابتلای افراد به بیماری‌های متابولیک و ژنتیک در جهان از هر 500 نفر، یک نفر است اما این میزان در کشور ما بیشتر از استاندارد جهانی است.
اما در حالی که بررسی‌های کارشناسان حاکی از آن است که حدود 70 درصد بیماران مبتلا به نقص اولیه ایمنی نتیجه ازدواج‌های فامیلی هستند و همه بیماری‌ها به جز حوادث، منشأ زنتیکی دارند، تصور مردم ما از بیماری‌های ژنتیک، فقط معلولیت است. یک پزشک ژنتیک، با اشاره به این که حدود 35 سال پیش ازدواج خانوادگی در ایران سیر رو به افزایشی داشت و به خصوص ازدواج‌های تراز اول تا بالای 50 درصد دیده می‌شد، در پاسخ به این سؤال که چرا در دهه اخیر باز هم شاهد افزایش این آمار هستیم، می‌گوید: «در یک دوره زمانی مردم از ازدواج خویشاوندی فاصله گرفتند ولی ظرف دو سه سال گذشته عوامل دیگری مجدداً به این مسأله دامن زدند مانند اعتیاد و مشکلات اقتصادی.»
وی با تأکید بر این که ما همیشه می‌گوییم ازدواج خویشاوندی چه برای دختر و چه برای پسر به ویژه در خانواده‌هایی که از انواع عقب‌ماندگی‌های ذهنی، معلولیت‌ها، ناشنوایی، نابینایی، بیماری‌های قلبی، بیماری‌های پوستی، سرطان و ناباروری و نازایی رنج می‌برند، باید حتماً با مشاوره ژنتیک همراه باشد تا این بیماری‌ها مجدداً گسترش پیدا نکنند، ادامه میدهد: «اما به طور کلی در یک جامعه بزرگ اگر هزار ازدواج خویشاوندی را با هزار ازدواج غیرخویشاوندی مقایسه کنیم، بیماری‌های ژنتیکی در ازدواج‌های غیرخویشاوند، دو تا سه درصد است در حالی که این بیماری‌ها در ازدواج‌های خویشاوندی بین 4 تا 6 درصد دیده شده است.»
البته به گفته این متخصص تفاوت این دو گروه آنقدر معنادار و زیاد نیست که به طور کلی بگوییم مردم باید از ازدواج خویشاوندی صرف‌نظر بکنند. وی با اشاره به این که این تحقیقات در جوامع دیگر نیز همین نتایج را نشان میدهد، ادامه میدهد: «آمار سازمان جهانی بهداشت هم همین آمار را نشان میدهد اما توصیه می‌کنیم باید حتماً مشاوره ژنتیک قبل از ازدواج در کسانی که قصد ازدواج فامیلی دارند، صورت گیرد.» وی در پاسخ به این سؤال که آیا ایران در این زمینه رتبه اوّل را در میان کشورهای دنیا دارد یا نه توضیح میدهد: «به طور کلی در تمام دنیا به خصوص در کشورهای پیشرفته به غیر از کسانی که پیرو دین مسیحیت هستند، ازدواج فامیلی رواج دارد و در این شرایط نمی‌توان گفت که ایران از این نظر رتبه اول را دارد ولی آمارهای گزارش شده هم چشمگیر هستند.»
افزایش ازدواج‌های فامیلی، خوب یا بد؟
وقتی 2 فامیل بی‌پروا سیب می‌چینند
مادر می‌گوید: «دنیا عجیب شده، نمی‌شه از غریبه‌ها دختر گرفت. تنها دخترخاله‌ات می‌تونه با شرایط ما کنار بیاد.» پسر هر چقدر فکر می‌کند، می‌بیند حق با مادر است. پس با کمال میل می‌پذیرد، بدون این که هیچ کدام به پیام‌های تکراری رسانه‌ها بیندیشند: «در ازدواج‌های فامیلی باید با دقت و حساسیت خاصی عمل کرد.» آنها به خواستگاری می‌روند، بعد در رودربایستی می‌مانند. آنگاه همه چیز را به خدا می‌سپارند و فراموش می‌کنند که خداوند عقل را به بشر هدیه داده است چرا که نتایج تحقیقات دانشمندان نشان میدهد: «ازدواج بین اعضای دور و نزدیک خانواده، باعث افزایش میزان مرگ و میر نوزادان و رشد گسترده انواع بیماری‌های جسمی (قبل و بعد از تولد) می‌شود.»
«ازدواج‌های فامیلی در سال‌های اخیر رشد قابل توجهی داشته‌اند. این امر ممکن است به دلیل کاهش اعتماد اجتماعی در سطح جامعه باشد.»
ازدواج‌های فامیلی از نظر پزشکی، علوم انسانی، اجتماعی، حقوقی، قانونی و نیز از منظر دینی قابل بررسی است. خیامی ادامه میدهد: «30 درصد کودکان عقب‌مانده و 70 درصد بیماران نقص اولیه ایمنی، فرزندان ازدواج‌های فامیلی هستند.»
دلیل افزایش این ازدواج را جامعه‌شناسان این گونه بیان می‌کنند: «خانواده‌ها ترجیح می‌دهند فرزندشان با فردی ازدواج کند که شناخت کاملی از آن فرد داشته باشند.»
«شناخت بیشتر طرفین از یکدیگر، همسانی بیشتر در سطح فرهنگی و اجتماعی و وجود ظرفیت بیشتر برای حل مسائل خانوادگی از طریق خویشاوندان از محاسن ازدواج‌های فامیلی است.»
معایب این ازدواج‌ها: «بازتولید مشاجرات خانوادگی در روابط فامیلی و تحمل زیاد در برابر مشکلات از معایب ازدواج‌های فامیلی به شمار می‌رود.»
«در برخی کشورها ازدواج فامیلی را ممنوع کرده‌اند و در برخی دیگر حساسیتی ایجاد نکرده‌اند. در برخی کشورها نیز ازدواج‌های فامیلی را مشروط به مشاوره‌های قبل کرده‌اند. همچنین افرادی که درصدد ازدواج فامیلی هستند باید از توصیه‌های مشاوران پزشکی مجرب استفاده کنند.»
مروری بر تاریخ عقب‌ماندگی ذهنی نشان میدهد در هر دوره‌ای از تاریخ، در هر فرهنگ و تمدنی و در همه طبقات اجتماعی افرادی وجود داشته‌اند که از نظر فعالیت اجتماعی پایین‌تر از حد طبیعی بوده‌اند و این امر سازگاری آنها را با محیط زندگی‌شان مشکل ساخته است. یکی از عوامل پیدایش کودکان عقب‌مانده ذهنی اختلالات و نارسایی‌های ژنتیکی است.
«افرادی که ازدواج‌شان از نظر مشاوران ژنتیک منع می‌شود ولی قصد دارند به چنین ازدواجی تن دهند، بهتر است به مراکز نگهداری کودکان عقب‌مانده مراجعه کنند و به کودکانی که به خاطر ازدواج‌های فامیلی آسیب دیده‌اند، توجه کنند.»
عروس و دامادهای جوان توجه کنند
ازدواج فامیلی، مشکلات و خطرها
مشاوره ژنتیکی برای اطمینان از سلامت نوزادان، مفید است
دخترعمو و پسرعمویی که تصمیم به ازدواج داشتند، از وصلت با یکدیگر منع شدند، چون پزشک معالج به آنان هشدار داده بود در صورت تولد فرزند، نوزاد آنان مبتلا به بیماری تالاسمی خواهد شد که در دوران زندگی کوتاه خود، رنج و درد زیادی را تحمل خواهد کرد و این گناهی است که بر دوش آنان سنگینی می‌کند.
مرد جوان به نام در گوشه اتاق به زمین خیره شد و دختر جوان نیز که نامش پروانه است، شروع به گریه کرد.
مرد جوان گفت: برای ازدواج با پروانه، تدارک جشن عروسی را دیده‌ایم و حالا پس از ماه‌ها انتظار چگونه می‌توانم از ازدواج با پروانه صرف‌نظر کنم؟
پروانه که همچنان می‌گریست، گفت: سال گذشته یک خواستگار ثروتمند داشتم و پدر و مادرم نیز به ازدواج با او اصرار می‌کردند، اما یک سال مقاومت کردم تا پدر و مادرم به ازدواج من با پسر عمورضایت دادند.
این دختر و پسر پس از لحظاتی سکوت برای گفت‌وگو با یکدیگر از اتاق پزشک خارج شدند و پس از ساعتی گفت‌وگو به پزشک معالج گفتند تصمیم دارند بدون آن که بچه‌دار شوند، با یکدیگر ازدواج کنند و از سازمان بهزیستی یک کودک بی‌سرپرست را به فرزندی بپذیرند.
گروهی از نامزدهای فامیلی که با نتیجه مثبت آزمایش ژنتیک روبه‌رو می‌شوند، تصمیم می‌گیرند که با صرف‌نظر کردن از بچه‌دار شدن با یکدیگر، ازدواج کنند. گروهی هم به برهم خوردن مراسم ازدواج تن می‌دهند تا فرزندان بیمار و یا ناقص‌العضوی به دنیا نیاورند. دختران و پسرانی که از یک فامیل نسبی ازدواج می‌کنند اگر در آینده بچه‌دار نشوند، ازدواج آنان اشکالی نخواهد داشت، زیرا خطر این گونه ازدواج‌ها فقط نوزادان آنان را تهدید می‌کند.
مشاوره ژنتیک برای زوج‌های جوان، قبل از ازدواج و تشکیل خانواده، برای حفظ سلامتی نوزادان و نسل آینده مفید است، زیرا با آگاهی از نتیجه آزمایشات ژنتیکی می‌توان از تولد نوزادان بیمار و ناقص جلوگیری کرد.
اگر در میان اعضای خانواده یکی از زوج‌های فامیلی سابقه بیماری تالاسمی، هموفیلی، کری مادرزادی، اختلال شکل ظاهری، عقب‌ماندگی ذهنی، شش انگشتی بودن فرزند، اختلال در اندام‌ها و بیماری‌های قلبی و کلیوی مادرزادی وجود دارد، باید مادری که قصد حامله شدن دارد به آزمایشگاه ژنتیک مراجعه کند.
در خانواده‌هایی که بیماری وراثتی و مادرزادی وجود دارد، در صورتی که ازدواج میان اعضای نزدیک مانند دخترخاله و پسرخاله و یا دخترعمو و پسرعمو انجام گیرد، احتمال انتقال بیماری افزایش می‌یابد که گاهی پزشکان، آنان را از ازدواج منع می‌کنند و اگر آنان بر ازدواج اصرار کنند، از بارداری و بچه‌دار شدن برحذر می‌شوند.
آزمایشگاه، منتظر شماست
تالاسمی، نوعی بیماری ارثی شایع در ایران است. این بیماری، به خصوص در میان ساکنان سواحل دریای خزر شایع‌تر است. در این بیماری به دلیل اختلال در ساخت هموگلوبین، گویچه‌های سرخ خون صدمه می‌بینند و عمر آنها کوتاه می‌شود؛ در نتیجه فرد دچار کم‌خونی می‌شود. مغز استخوان به عنوان مرکز خونسازی بدن، برای جبران کم‌خونی شروع به فعالیت می‌کند، اما گویچه‌های سرخ جدید هم مشکل گویچه‌های قبلی را دارند و به سرعت نابود می‌شوند، به علت فعالیت بیش از حد مغز استخوان، استخوان‌های پهن بدن مانند لگن، جمجمه و فک تحتانی درشت و برجسته می‌شوند.
نحوه وراثت تالاسمی
ژن‌ها، نقشه ساختمان بدن تمام موجودات زنده هستند و سلول‌ها از روی ژن‌ها، مواد و ساختمان‌های لازم برای بدن را می‌سازند. هر سلول بدن آدمی، از هر ژن دو نسخه دارد. یکی از این نسخه‌ها از پدر و نسخه دیگر از مادر به فرد رسیده است و در تمام سلول‌های بدن یک نفر، یکسان است. بیماری‌های ارثی از طریق اختلال در ژن‌ها ایجاد می‌شوند و از پدر یا مادر به فرزند به ارث می‌رسند. از آنجا که هر فرد از هر ژن دو نسخه دارد، برای ایجاد بیماری معمولاً باید هر دو نسخه صدمه ببینند که این نوع بیماری‌های ارثی را «بیماری‌های ارثی مغلوب» می‌نامند. گاهی هم وجود تنها یک نسخه معیوب از ژن برای ایجاد بیماری کفایت می‌کند. در این حالت، بیماری از نوع «غالب» است.
تالاسمی یک بیماری ارثی مغلوب است، یعنی برای ایجاد بیماری، باید هر دو نسخه ژن هموگلوبین صدمه ببیند و این بدان معنا است که هم پدر و هم مادر بیمار، ژن معیوب را به فرزند خود منتقل کرده‌اند. چنین افرادی که سالم هستند و ژن را به فرزندان خود منتقل می‌کنند، «ناقل» نامیده می‌شوند.
انواع تالاسمی
تالاسمی به دو نوع آلفا و بتا تقسیم می‌شود. از آنجا که نوع بتا باعث اغلب مشکلات ناشی از تالاسمی می‌شود، به آن می‌پردازیم. هموگلوبین گویچه سرخ که وظیفه حمل اکسیژن را به عهده دارد، از 4 رشته تشکیل شده است؛ دو رشته آلفا و دو رشته بتا. در تالاسمی بتا، رشته‌ها بتا به اندازه کافی ساخته نمی‌شوند، در نتیجه رشته‌های آلفای اضافی در درون گویچه سرخ رسوب می‌کنند و باعث تخریب آن می‌شوند.
چه باید کرد؟
در حال حاضر، تالاسمی درمان قطعی ندارد و بهترین درمان برای آن، پیشگیری است.
الف) مشاوره و آزمایش خون پیش از ازدواج برای تمام افراد، باعث تشخیص مبتلایان به تالاسمی مینور می‌شود و می‌توان آنها را از ازدواج با یکدیگر منصرف کرد. این موضوع به خصوص در مورد ازدواج‌های فامیلی بسیار مهم است.
ب) اگر دو نفر مبتلا به تالاسمی مینور با یکدیگر ازدواج کنند، تنها راه پیشگیری، آزمایش جنین در حین بارداری است! در این آزمایش نمونه‌ای از مایع آنسیونیک (که جنین را در بر گرفته) و یا نمونه‌ای از پرزهای جفت را می‌گیرند و مورد آزمایش قرار می‌دهند و در صورت ابتلای جنین به تالاسمی ماژور، می‌توان با کسب اجازه از مقامات ذی‌صلاح، اقدام به سقط جنین کرد. شایان ذکر است که این آزمایش‌ها خطرناک و گران‌قیمت هستند و گاهی باعث به خطر افتادن جان مادر و جنین می‌شوند. بنابراین بهترین روش پیشگیری، مشاوره قبل از ازدواج است.
آثار و عواقب منفی ازدواج‌های فامیلی
قربانی عقدی که دیگران بستند ...
... آری! کودک آینده، قربانی عقدی شد که دیگران بستند. مثل همیشه که فقط کودکان، با آن همه معصومیت و سادگی، فدای اشتباهات پدرها و مادرها می‌شوند این بار نیز همان‌ها هستند که باید تاوان خطای بزرگترها را بازپس دهند؛ به قیمت از دست دادن سلامت جسم و روان ...
اما، آن روز خواهد آمد، روزی که کودک در پی پاسخ باشد، به سراغ پدر یا مادر برود: «علت نقص عضو من؟!»
... و چه شرمساری عمیقی، که هیچ پاسخی نیست، جز: «سکوت» ...
ازدواج فامیلی و یک بررسی روان‌شناسانه
همچنان که متذکر شدیم کودکانی که والدین آنها با یکدیگر فامیل هستند ممکن است به انواع نارسایی‌های ذهنی دچار شوند. کندذهنی یا پایین بودن IQ یا همان ضریب هوشی کودکان نیز شامل این مقوله می‌شود. احتمال کندذهنی کودکان زاییده ازدواج فامیلی بیشتر از دیگر کودکان است. پایین بودن ضریب هوشی این بچه‌ها سبب می‌شود در طول تحصیل با مشکلات فراوانی مواجه شوند. در پی این مشکل، انواع ناسازگاری‌ها در خانه و مدرسه گریبانگیر کودک می‌شود.
البته این بدان معنی نیست که بخواهیم تأثیر محیط را روی هوش کودکان نفی کنیم بلکه می‌خواهیم بگوییم آنچنان که علم و تجربه نشان داده است کندذهنی و پایین بودن ضریب هوشی در کودکانی که والدینشان نسبت خانوادگی (به خصوص درجۀ 3) دارند شیوع بیشتری دارد. در بعضی ادیان، با توجه به عدم ممنوعیت ازدواج محارم با یکدیگر (مثل خاله و خواهرزاده، عمو و برادرزاده و ...) درصد و احتمال بیماری‌هایی که ذکر شد بیشتر است چرا که همان طور که متذکر شدیم هرچه خویشاوندی نزدیکتر باشد درصد ژن‌های مشابه بیشتر بوده و احتمال ابتلای کودکان به انواع بیماری‌های ارثی نیز بیشتر می‌شود. علاوه بر این، چون افراد مختلف این اقوام همه با هم فامیل هستند و به عبارت دیگر، و به سبب گسترده نبودن تعداد اقوام، همه با هم فامیل بوده و به ازدواج‌های درون گروهی تن می‌دهند و همین سبب می‌شود که کودکان آنها- و حتی خودشان هم که کودک حاصله از ازدواج‌های فامیلی والدین هستند- دارای صورت ظاهری متفاوت و اندکی غیرمعمول‌تر باشند، تا جایی که حتی ممکن است این کودکان به سبب مناسب نبودن واکنش‌های عاطفی و عدم استقبال گرم جامعه و تمایزشان با دیگران، دچار نوعی انزوا شوند که طبیعتاً در حالات و رفتارهای روحی آنها بی‌تأثیر نیست.
مسأله تولد نوزاد ناسالم حاصل از ازدواج فامیلی از جنبه دیگری نیز قابل بحث است.
دخترعمو و پسرعمو یا هر خویشاوند درجه سه که روزگاری آرزوی ازدواج با یکدیگر را داشته‌اند پس از تولد نوزاد ناسالم آنچنان با یکدیگر اختلاف پیدا می‌کنند که حتی در مواردی کارشان به طلاق هم کشیده شده و در برخی موارد به خصوص در نقاطی که از نظر فرهنگی سطح پایین‌تری دارند، کار با جدال‌های قومی و قبیله‌ای همراه شده است. شاید بتوان گفت «عذاب وجدان» و «احساس گناه» در قبال تولد چنین نوزادان معصومی که نقص جسمی یا ذهنی دارند از عوامل تشدیدکننده اختلافات زوجین فامیل پس از ازدواج و تولد فرزند می‌باشد.
پس با یک جمع‌بندی کلی می‌توان گفت که تولد نوزادان بیمار ناشی از ازدواج فامیلی، هم از نظر فردی و هم از نظر اجتماعی و خانوادگی زیان‌هایی غیر قابل جبران وارد می‌سازد و اینجاست که دیگر «پشیمانی»، «طلاق» و ... نه کودک بیمار را سلامتی می‌بخشد و نه گناه والدین را تخفیف میدهد.
اهمیت مشاوره ژنتیکی
هرچند که هنوز هم علم پزشکی نمی‌تواند به طور صریح و قاطع، پاسخ مطمئنی به خیلی از سؤالات بدهد و به خصوص در زمینه ازدواج فامیلی، از ارائه استدلالی همچون «دو دوتا، چهارتا» عاجز است اما این دلیل نمی‌شود که اهمیت مشاوره ژنتیکی انکار گردد. دو زوج خویشاوند باید پیش از ازدواج از وضعیت خود به طور نسبی مطلع باشند. در اینجاست که مشاوره ژنتیک خطرات احتمالی را پیش‌بینی کرده و با مطالعه تاریخچه زندگی والدین و افراد فامیل به سنجش وضعیت بیماری‌های گوناگون ارثی در آنها می‌پردازد. به این منظور، تحقیقات جامعی از زوجین به عمل می‌آید، این پژوهش‌ها والدین، خواهران، برادران، خاله، دایی، عمه، عمو و دیگر پیشینیان آنها را در بر می‌گیرد تا سابقه انواع بیماری‌ها و معلولیت‌ها در آنها تعیین شده و با تنظیم شجره‌نامه فامیلی خطر ابتلای کودکان محاسبه شود. البته ممکن است در خانواده سابقه هیچ معلولیتی وجود نداشته باشد اما چون خطر بروز بیماری‌های ارثی در ازدواج‌های فامیلی بیشتر از ازدواج‌های غیرفامیلی می‌باشد، گذراندن این مراحل ضروری به نظر می‌رسد.
پس می‌توان گفت که پدر و مادری که دارای فرزند مبتلا به معلولیت جسمی یا ذهنی هستند، حتی اگر با یکدیگر نیز فامیل نباشند بهتر است به پزشک یا مشاور ژنتیک مراجعه نمایند تا ارثی بودن یا نبودن معلولیت تشخیص داده شود و اگر معلولیت ارثی بود از داشتن فرزند بیشتر خودداری نمایند.
با هم مضرات جسمی و روحی ناشی از ازدواج فامیلی را در کودکان و حتی والدین خواندیم. همچنان که متذکر شدیم، هیچ آزمایش و تحقیقاتی نمی‌تواند به طور قطع و یقین معلوم کند که کودک یک زوج فامیل، آیا دچار معلولیت خواهد شد یا نه و هرچه هست فقط درصد و احتمال ابتلا به بیماری را نشان میدهد. پس شاید شما زوج جوان که هم فامیل درجه سه هستید و هم قصد ازدواج دارید بتوانید راحت‌تر «باور کنید» که شاید کودک شما نیز، همان کودک کندذهنی باشد که در خانه نشسته که نگاه کردن به چشم‌های معصومش برایتان شرم‌آور و عذاب‌دهنده است. بله، حرمت بزرگان واجب است، ریش‌سپیدها و پدران فامیل همیشه ارزش و احترام و اعتبار خود را باید داشته باشند، اما مادام که به پشتوانۀ این اعتبارات، «عقد شما را از بچگی در آسمان‌ها می‌بندند» و به دنبال آن سرنوشت کودکی بی‌گناه در فلاکت، و تقدیر خودتان در ناامنی زده می‌شود، پس این دیگر چه سفارشی است که به قیمت زاییدن یک کودک ناقص محترم شمرده می‌شود؟
به هر حال، انتخاب همیشه با شماست. می‌توانید راهی را برگزینید یا از آن برگردید، اما همیشه باید به خاطر داشته باشید که:
«کودک بیمار، با فروغ ضعیف نگاهش، از شما می‌پرسد: آخر چرا ...؟!»
ازدواج‌های فامیلی، شکست یا موفقیت
به طور کلی نظریه علمی و معتبری وجود ندارد که ثابت کند طلاق میان ازدواج‌های فامیلی بیشتر است. ازدواج فامیلی مثل سایر ازدواج‌ها است و شاخص خاصی برای موفقیت و عدم موفقیت آن نمی‌باشد. گرچه گهگاه مشکلاتی در این نوع ازدواج‌ها مشاهده می‌شود که البته به فامیلی بودن آنها بازنمی‌گردد بلکه بیشتر اختلافات و مشکلات این زوجین دخالت‌های فامیلی و خانواده‌ها است که گاهی در ازدواج‌های خویشاوندی بیشتر مشاهده می‌شود.
مواردی هم مشاهده می‌شود که به جهت شناخت در خانواده که نسبت فامیلی دارند، ازدواج موفقی پیدا می‌کنند و این نکته مثبت چنین ازدواج‌هایی می‌باشد. ازدواج‌هایی که بدون شناخت و مطالعه قبلی صورت می‌گیرد منجر به شکست می‌شود، حال می‌خواهد ازدواج فامیلی باشد یا غیر آن.
