نوجوانی
جهش بدن: در سال‌های اولیه بلوغ حوالی 12 و یا 13 سالگی، تعادل جسمی نوجوان برهم می‌خورد و تغییرات عمیقی در ارگانیزم به وجود می‌آید، شکل و حجم بدن تغییر می‌کند و دستخوش دگرگونی می‌شود و طرح عمومی بدن نوجوان از حالت کودکی خارج شده و مانند قالب و اندازۀ بزرگسالان می‌شود.
بدن از پایین به بالا رشد می‌کنند به گونه‌ای که ابتدا پاها بزرگ و دراز می‌شوند، سپس رشد بخش‌های میانی بدن و عضلات آغاز می‌گردد و به همین ترتیب سایر اعضای بدن نیز تحول می‌یابند. در طول دوران نوجوانی، قامت دختران در مقطعی از رشد بلندتر از پسران و در مقطعی دیگر قامت پسران بلندتر از دختران است.
سرعت رشد در نوجوانی
سرعت رشد دختران و پسران با هم متفاوت است. دختران در سن 5/11 سالگی از پسران جلو می‌افتند و این برتری را تا 5/15 سالگی حفظ می‌کنند و از این به بعد و تقریباً در 5/17 سالگی معادل هم رشد نموده و پس از آن رشد پسران قدری سریع‌تر انجام می‌شود.
بلوغ زودرس
«کلاس دوم ابتدایی بودم که یک روز متوجه وضع غیرعادی خود شدم نمیدانستم چه بگویم و با چه کسی حرف بزنم. بله چیزی را که آن روز نمیدانستم چیست و بعدها حقیقت آن را فهمیدم، برایم پیش آمده بود و آن مسأله بالغ شدن من بود. وقتی با ترس و لرز ماجرا را به مادرم گفتم، کتک سختی به من زد و گفت: حتماً خودت هم بدنت را دستکاری کرده‌ای، در حالی که خدا می‌داند تقصیری نداشتم. ولی او می‌گفت: پس چرا الان این مسأله پیش آمده هنوز زود است. بعدها فهمیدم که من دچار بلوغ زودرس شده بودم و نه من و نه مادرم، هیچ یک این موضوع را نمی‌دانستیم.» (دختر هیجده ساله)
بلوغ معمولاً برای پسران در سنین 18-13 و برای دختران در سنین 11، 12 تا 16 حاصل می‌شود. ولی همیشه این معادله برای هر کس و در همه جا صادق نیست، بلکه در مواردی بلوغ زودتر از موعد طبیعی فرا می‌رسد و زمانی هم برای مدتی به تأخیر می‌افتد.
عوامل بلوغ زودرس
- عوامل ارثی: وضعیت خوب استخوان‌بندی و بدنی می‌تواند به صورت ژنتیک استعداد بلوغ زودرس را برای فرزند خانواده به ارمغان بیاورد و یا سابقۀ خانوادگی زودرس می‌تواند عامل مؤثری باشد.
- طرح و ساختمان فیزیکی: افراد کوتاه‌قد زودتر از افراد بلندقد بالغ می‌شوند.
- عرض جغرافیایی (عامل آب و هوا): آب و هوای متعادل و گرمسیری می‌تواند بلوغ را جلو بیندازد.
- عامل سلامتی و نوع تغذیه خوب و تأمین نیازمندی‌های بدن از حیث ویتامین‌ها و سایر مواد ضروری.
- ترشح زودرس گوناد و تروپین‌ها، هیپوتالاموسی و هیپوفیزی می‌تواند عامل زودرسی بلوغ تلقی شود. هورمون‌های آندروژن و استروژن نیز به تناسب در مردها و زن‌ها تأثیرات تعیین‌کننده‌ای دارد.
فرهنگ و محرّکات محیطی
قرار گرفتن در محیط کاملاً محرّک از حیث غریزی می‌تواند عامل بلوغ زودرس باشد، به عنوان نمونه در حال حاضر، بلوغ در مقایسه با اوایل قرن بیستم، زودتر فرا می‌رسد و در کشورهایی که محدودیتی در معاشرت‌ها و روابط متقابل دختر و پسر وجود ندارد، بلوغ زودرس را می‌توان مشاهده نمود.
عوامل بلوغ دیررس
«پسری 18 ساله‌ام و متأسفانه هنوز علایمی را که دیگران به موقع بلوغ می‌بینند، ندیده‌ام. لطفاً به من بگویید آیا بیماری خاصی دارم یا خیر؟»
برخی از عوامل نیز مسبّب بروز بلوغ دیررس می‌شوند که مهم‌ترین آنها عبارتند از:
- عوامل ارثی: طرح ژنتیکی خانواده و به خصوص الگوهای زیستی- فیزیکی والدین می‌تواند فرزند را مستعد تأخیر بلوغ نماید.
- عرض جغرافیایی (عامل آب و هوا): در مناطق سردسیر عموماً بلوغ قدری دیرتر واقع می‌شود.
- سلامتی و نوع تغذیه: نه تنها بیماری‌های مزمن می‌توانند به شدّت این مرحله از زندگی را عقب بیندازند، بلکه فقدان تغذیۀ خوب و محرومیت‌های ارگانیسم از مواد ضروری برای رشد فرد، می‌تواند در تأخیر بلوغ مؤثر باشد.
- عوامل عصبی و روانی نیز در تأخیر بلوغ مؤثرند. حوادث ناگوار، وقایع مهم و تلخ زندگی می‌توانند عامل تعیین‌کننده‌ای در دیررس بلوغ محسوب شوند.
- ضایعات غدد هیپوفیز و هیپوتالاموس از عوامل مؤثر می‌باشند. به خصوص این حالت در دختران بیشتر مشاهده شده و معمولاً با چاقی همراه است.
انگیزش و اشتیاق نوجوانان از جهت زودرسی و دیررسی بلوغ حائز اهمیت است و همچنین قیافه ظاهری نوجوان نیز با زودرسی و دیررسی رشد ارتباط دارد.
